Vì sao cần tăng vai trò của hợp tác xã trong tạm trữ lúa gạo?

Bảo vệ nông dân trước cú sốc thị trường

Philippines hiện là thị trường lớn nhất, chiếm hơn 40% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Quyết định của Chính phủ Philippines tạm ngừng nhập khẩu gạo trong 60 ngày kể từ 1/9/2025 nhằm bảo vệ nông dân trong nước khi bước vào mùa thu hoạch đã tác động đáng kể đến thị trường lúa gạo ở Đồng bằng sông Cửu Long.

Việt Nam hiện là một trong những nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới với hơn 8 triệu tấn trong năm 2024, kim ngạch gần 6 tỷ USD.

Trước tình hình này, Thủ tướng Chính phủ đã giao Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với các đơn vị liên quan chỉ đạo, hướng dẫn doanh nghiệp thu mua tạm trữ lúa gạo, đồng thời tìm kiếm, mở rộng thị trường mới nhằm ổn định giá và hỗ trợ nông dân. Đây không phải lần đầu Việt Nam áp dụng biện pháp thu mua tạm trữ để ứng phó khi xuất khẩu gặp khó khăn và doanh nghiệp luôn là lực lượng chủ lực được giao thực hiện nhiệm vụ này.

Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam cho hay, trước đây, Chính phủ giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường khảo sát, điều tra tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long về khả năng tạm trữ tại các hộ nông dân, tổ hợp tác, hợp tác xã, cơ sở xay xát, doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp xuất khẩu. Kết quả cho thấy, trong những thời điểm khó khăn nhất và thời gian ngắn, việc giao doanh nghiệp tạm trữ lúa gạo mang lại hiệu quả nhanh chóng, chủ động.

Tuy nhiên, về lâu dài, phương thức này bộc lộ nhiều hạn chế: Năng lực tồn trữ của doanh nghiệp còn thấp, phạm vi hoạt động hẹp, việc trung chuyển lúa khó khăn và khi tạm trữ, quá trình đưa ra thị trường vẫn phát sinh vướng mắc. Vì vậy, ông Tùng đề xuất nên đẩy mạnh tạm trữ ngay tại vùng sản xuất, gắn với từng vụ lúa để quản lý chặt chẽ và kéo dài thời gian dự trữ. Bên cạnh đó, cần trú trọng hơn đến tạm trữ lúa thau vì chỉ tập trung vào gạo, bởi lúa có thể bảo quản lâu hơn và việc quản lý cũng thuận lợi hơn.

Một vấn đề nữa được ông Tùng đề cập đó là đa dạng hóa phương thức tạm trữ, mở rộng thêm nhiều đối tượng tham gia và nâng cao cách thức quản lý. Như vậy, hoạt động thu mua, bán buôn lúa gạo mới có thể đem lại hiệu quả và lợi ích cộng hưởng lớn hơn.

Tăng cường vai trò hợp tác xã trong tạm trữ lúa gạo

Liên quan đến câu chuyện tạm trữ lúa gạo, một số chuyên gia cho rằng, nếu được hỗ trợ, đầu tư, hợp tác xã hoàn toàn có thể tham gia cùng với các doanh nghiệp và đưa hoạt động tạm trữ lúa gạo trở nên hiệu quả hơn.

Nhận định về vấn đề này, Tiến sĩ Trần Minh Hải, Phó Hiệu trưởng Trường Chính sách Công và Phát triển nông thôn cho hay, hiện chưa nhiều hợp tác xã tham gia tạm trữ gạo lúa, nhưng một số mô hình đã thành công. Ví dụ, Hợp tác xã Vĩnh Cường (Cà Mau), một số tổ hợp tác ở Mỹ Xuyên (TP. Cần Thơ) hay Hợp tác xã Vinacam ở xã Hòn Đất (An Giang) đã phối hợp với doanh nghiệp triển khai tốt công tác này. Khi hợp tác xã liên kết theo chuỗi với doanh nghiệp, cả hai bên sẽ cùng tham gia tạm trữ hiệu quả, đặc biệt khi thị trường biến động.

Tại Thoại Sơn (An Giang), một số hợp tác xã đã kết hợp với Tập đoàn Tân Long và Công ty CP Nông nghiệp công nghệ cao Trung An để thu gom, sấy lúa, hoặc đưa lúa tươi về nhà máy doanh nghiệp để tạm trữ. Doanh nghiệp cũng có thể cho hợp tác xã thuê kho tạm trữ, tạo điều kiện thuận lợi khi thị trường biến động. Ngoài ra, hợp tác xã có thể ký hợp đồng với doanh nghiệp và tổ chức lại các thành viên của mình, điều chỉnh lịch xuống giống và thu hoạch nhằm kéo dài thời gian sấy và lưu kho, qua đó giảm áp lực cho cả doanh nghiệp và thị trường.

Trên thế giới, tại Thái Lan, từ năm 2011 đến nay, Bộ Nông nghiệp Thái Lan đã triển khai chính sách hỗ trợ hợp tác xã thực hiện tạm trữ lúa. Về tổng thể, chính sách này không nhằm mục tiêu sinh lợi mà chủ yếu để bình ổn giá, giúp nông dân tránh tình trạng rớt giá trong mùa thu hoạch.

Chuỗi ngành hàng lúa gạo Việt Nam bao gồm nhiều tác nhân: Nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp cung ứng vật tư đầu vào, thương lái, doanh nghiệp xay xát - chế biến và xuất khẩu, cùng hệ thống phân phối bán lẻ. Trong đó, hợp tác xã giữ vai trò đặc biệt quan trọng, tổ chức sản xuất tập trung theo quy trình thống nhất, nâng cao chất lượng, sản lượng và tính đồng bộ của lúa gạo. Đồng thời, hợp tác xã hỗ trợ kỹ thuật, cung ứng vật tư, đảm bảo truy xuất nguồn gốc và là cầu nối giữa nông dân và doanh nghiệp trong xây dựng vùng nguyên liệu, ký kết hợp đồng đầu tư và bao tiêu sản phẩm.

Vai trò này càng trở nên quan trọng trong bối cảnh ngành hàng lúa gạo hướng đến phát triển bền vững, điển hình là Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long. Thách thức đặt ra là làm thế nào để hợp tác xã phối hợp hiệu quả với doanh nghiệp trong tạm trữ lúa gạo và cần nguồn đầu tư ra sao. Theo ông Trần Minh Hải, điều này hoàn toàn khả thi nhưng cần có thời gian; đặc biệt những hợp tác xã quy mô lớn, số lượng thành viên đông sẽ tạo được mối liên kết chặt chẽ với xã viên, phát huy hiệu quả hơn khi thị trường biến động.

Hợp tác xã có thể bắt đầu từ những bước nhỏ nhưng thiết thực, như phối hợp với doanh nghiệp điều chỉnh thời điểm thu hoạch để giảm áp lực lên lò sấy và vốn lưu động, hoặc tổ chức dịch vụ máy thu hoạch, phương tiện vận chuyển bằng việc huy động nguồn lực cộng đồng mà không cần sở hữu trực tiếp thiết bị. Đây là bước nền tảng cho việc nâng cấp lâu dài.

Hiện nay, Chính phủ đã đầu tư 37 hợp tác xã trong Dự án "Chuyển đổi nông nghiệp bền vững tại Việt Nam" (Dự án VnSAT) tại Đồng bằng sông Cửu Long, mỗi hợp tác xã được hỗ trợ kho chứa từ 2.500 - 4.000m². Một số mô hình doanh nghiệp đầu tư hạ tầng tốt, nếu bổ sung hệ thống sấy, việc gom lúa tươi từ nông dân sẽ kịp thời và đáp ứng đặc thù vùng đồng bằng. Sau sấy, cần hệ thống silo lưu trữ lúa gạo, cùng nguồn vốn hỗ trợ thanh toán trước một phần cho nông dân, đảm bảo chi phí vật tư và nhân công.

Về lâu dài, năng lực quản lý, điều hành của giám đốc hợp tác xã phải được nâng cao. Họ cần tư duy sản xuất và kinh doanh để điều hành cả chuỗi liên kết giữa hợp tác xã và doanh nghiệp.

“Sản lượng lúa ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long hàng năm duy trì từ 24 - 25 triệu tấn và đóng góp khoảng 95% vào lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Cùng với Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, cần chính sách cụ thể để hợp tác xã tạm trữ 2–3 triệu tấn vào những thời điểm nhất định là có thể ổn định tiêu thụ trong nước và xuất khẩu”, ông Hải đề xuất.

Đầu tư cho hợp tác xã không chỉ bao gồm kho bãi và hệ thống sấy mà còn nâng cao quy mô và số lượng thành viên, giúp liên kết với doanh nghiệp trong sản xuất lúa chất lượng cao, giảm phát thải hiệu quả. Sản xuất đồng nhất về giống và quy trình quản lý nước sẽ giảm chi phí thiết bị, tăng lợi nhuận trực tiếp đến tay nông dân. Hợp tác xã cũng là lực lượng nòng cốt tiếp nhận, vận động nông dân áp dụng tiến bộ kỹ thuật.

Kết hợp chặt chẽ hợp tác xã và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm là nền tảng để phát triển chuỗi ngành hàng lúa gạo bền vững, doanh nghiệp xuất khẩu gạo chủ động trước biến động thị trường và thực hiện thành công các đề án phát triển lúa chất lượng cao, gắn với tăng trưởng xanh tại Đồng bằng sông Cửu Long.

Nguyễn Hạnh