Về Quỳnh Nhai dự lễ hội 'gội đầu' đón năm mới

Lễ hội gội đầu huyện Quỳnh Nhai.

Ngày cuối của năm Giáp Thìn, 29 tháng Chạp, nhà nhà ai nấy cố gắng hoàn tất mọi công việc chuẩn bị Tết cho gia đình để cùng tập trung đông đủ dự lễ hội gội đầu, lễ hội đặc biệt ý nghĩa của người Thái trắng Quỳnh Nhai. Bến Pom Sinh, xã Chiềng Bằng, là địa điểm quen thuộc tổ chức lễ hội hằng năm. Bến sông này nhiều năm nay đã được đầu tư xây dựng hệ thống bậc thềm hướng ra sông, bãi bằng, khuôn viên làm nơi tổ chức các hoạt động vui hội.

Dâng lễ cúng lên Đền Linh Sơn Thủy Từ.

Các đại biểu, nhân dân và du khách dâng hương tại Đền Linh Sơn Thủy Từ.

Đồng bào Thái trắng nơi đây vẫn kể lại cho con cháu nghe câu chuyện về lễ hội “Lung ta” của dân tộc mình. Rằng lễ hội Lung ta được bắt nguồn từ sự tích về Nàng Han, một nữ tướng dân tộc Thái giả trai để cầm quân đánh giặc, đánh đuổi kẻ thù xâm lăng, giữ yên bờ cõi, đem lại cuộc sống thanh bình cho dân bản. Sau khi đánh đuổi kẻ thù, Nàng Han đến bên sông, cởi bỏ chiến bào và xõa tóc gội đầu, đến lúc ấy, ba quân mới biết vị tướng tài ba, dũng cảm kia là một thiếu nữ. Nàng Han cũng ra lệnh cho các nữ quân xuống sông tắm gội, gột sạch máu quân thù để ăn mừng chiến thắng. Nơi nàng tắm, bầu trời bỗng tỏa ánh hào quang, xuất hiện một đám mây ngũ sắc đón Nàng về trời.

Các thầy "mo then" thực hiện nghi thức cúng tại Đền Linh Sơn Thủy Từ.

Để tỏ lòng biết ơn công lao to lớn của nữ tướng, người dân nhiều nơi của 16 Châu Thái, trong đó có Châu Chiên (Châu Quỳnh Nhai) đã lập đền thờ Nàng Han (tại bản Mường Chiên, xã Mường Chiên), thờ cúng vào dịp lễ, tết và tổ chức Lễ hội gội đầu vào chiều 30 Tết hằng năm. Tại Quỳnh Nhai, năm 2011, thực hiện công cuộc di dân tái định cư thủy điện Sơn La, huyện đã tổ chức di dời Đền Nàng Han từ Mường Chiên đến khu Huổi Nghịu, xã Mường Giàng, lập đền thờ khang trang cùng với Đền Linh Sơn Thủy Từ (đền thờ thần sông, thần núi, tạo bản, tạo mường) đáp ứng nguyện vọng của bà con bản địa, lưu giữ truyền thống và niềm tự hào dân tộc.

Dâng lễ lên Đền Nàng Han.

Dâng hương tại Đền Nàng Han.

Nghệ nhân nhân dân Điêu Văn Minh, xã Mường Giàng, một trong hai chủ lễ “Lung ta” chia sẻ: Lễ hội gội đầu đã có từ ngàn đời, được đồng bào gìn giữ và bảo tồn từ khi còn ở huyện cũ đến nay. Cứ đến ngày 30 Tết là mọi người cùng quy tụ về bến sông, không kể già trẻ, không phân biệt nam nữ, ai cũng xuống sông gội đầu với ý nghĩa gột rửa mọi đều không may, những chuyện buồn trong năm cũ để đón một năm mới nhiều sức khỏe, may mắn, cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Các nghệ nhân thực hiện nghi thức cúng tại Đền Nàng Han.

Nghi thức múa xòe, đánh trống chiêng mời Nàng Han về dự hội.

Lễ hội gội đầu năm nay được tổ chức ở quy mô cấp huyện. Phần lễ được chủ trì bởi 2 ông “mo then” là Nghệ nhân nhân dân Điêu Văn Minh và ông Điêu Văn Lụng, xã Mường Giàng. Theo sự dẫn dắt của 2 ông “mo then”, phần lễ được tổ chức trang trọng, tôn kính với các nghi thức dâng lễ vật và thực hiện lễ cúng tại Đền Linh Sơn Thủy Từ và Đền Nàng Han. Nội dung chính là cảm tạ Nàng Han, các vị thần sông, thần núi, tạo bản, tạo mường trong năm qua đã phù hộ cho bà con dân bản làm ăn, sản xuất, cuộc sống thanh bình và cầu năm mới bình an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi. Các ông mo cũng đồng thời hát cúng mời các vị thần về chứng kiến lễ hội “lung ta”, phù hộ cho bà con năm mới gặp nhiều may mắn.

Nghi thức lấy nước giếng Nàng Han mang xuống bến gội đầu.

Ngay sau phần nghi thức cúng, 15 nam thanh niên và thiếu nữ theo hướng dẫn của “mo then” mang ống tre đến giếng Nàng Han lấy nước giếng để đem xuống bến sông, chuẩn bị cho nghi thức gội đầu cuối năm. Tại bến gội đầu bản Pom Sinh, thầy “mo then” tiếp tục hướng dẫn người dự lễ chia thành 2 tốp ở 2 bến sông, một bến dành cho nam và một bến dành cho nữ để tiến hành nghi lễ gội đầu. Thầy “mo then” với chậu nước lấy từ giếng Nàng Han vừa hát cúng vừa thực hiện thao tác vẩy nước lên người dự lễ. Sau đó, tất cả mọi người cùng rủ nhau bước xuống sông, xõa tóc, gội đầu với một tâm niệm thành kính hướng về Nàng Han, cầu mong nước sông giúp gột bỏ mọi ưu tư, phiền muộn, mọi điều không may mắn của năm cũ để đón một năm mới với nhiều điều tốt đẹp, an yên.

Nghi thức gội đầu ở bến Pom Sinh.

Trong tiếng đàn tính thánh thót, tiếng hát then dồn dập, ngân vang là tiếng cười nói, tiếng chúc nhau năm mới may mắn, tiếng hò nhau xuống sông gội đầu làm rộn ràng cả bến sông vốn thanh bình, yên tĩnh. Sau ngay phần lễ là phần hội sôi động, mọi người cùng nắm tay nhau múa xòe, ném còn... trong tiếng nhạc, tiếng trống, chiêng làm vang động cả bến sông.

Bà Điêu Thị Nhất, Trưởng Phòng Văn hóa – Thông tin huyện Quỳnh Nhai, cho biết: Lễ hội gội đầu có giá trị lớn lao về văn hóa, lịch sử và có ý nghĩa tốt đẹp đã được bà con nơi đây gìn giữ nhiều đời nay, trở thành nét sinh hoạt văn hóa không thể thiếu của người Thái trắng nói riêng và bà con ở Quỳnh Nhai nói chung. Lễ hội mang tính cố kết cộng đồng cao, ai dự lễ cũng mong muốn có được những điều tốt đẹp trong năm mới và sẵn lòng làm những việc tốt với sự chân thành. Sau lễ hội, ai cũng vui vẻ trở về nhà, chuẩn bị cho năm mới với nhiều điều mới. Với những giá trị tốt đẹp về văn hóa truyền thống, năm 2020, lễ hội gội đầu của đồng bào Thái trắng Quỳnh Nhai đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Bến gội đầu dành cho nam giới.

Bến gội đầu dành cho nữ.

Là một người đi làm ăn xa, nhưng cứ hễ đến Tết, nhất là ngày cuối năm, anh La Văn Quý, xã Mường Giàng luôn cố gắng trở về quê hương dự lễ hội “Lung ta” và ăn Tết cùng gia đình. Đến dự lễ hội từ rất sớm, anh Quý hào hứng nói: Dự lễ hội gội đầu đã trở thành một thói quen trong sinh hoạt văn hóa, ăn sâu vào tiềm thức của mỗi người Thái trắng ở Quỳnh Nhai. Vậy nên, dù đi đâu, làm gì, đến Tết, ai cũng muốn trở về để được hòa mình vào lễ hội, được bước xuống sông gội đầu, để dòng nước mát lạnh xua tan hết mọi mệt mỏi, lo toan của năm cũ, cầu mong năm mới nhiều điều tốt đẹp hơn.

Phần vui hội ném còn.

Múa xòe vui hội bên sông Đà.

Trải qua hàng ngàn đời nay, Lễ hội gội đầu vẫn được đồng bào Thái trắng Quỳnh Nhai gìn giữ, trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống mà bất cứ ai, hễ là người Quỳnh Nhai đều nhớ đến, trở về để cùng tham dự mỗi dịp cuối năm. Quỳnh Nhai những năm gần đây đã và đang đầu tư phát triển du lịch sinh thái lòng hồ, kết hợp với du lịch tâm linh. Du khách hãy một lần đến đây để được ngắm nhìn biển hồ sông nước bao la, khám phá và trải nghiệm vùng đất giàu truyền thống văn hóa, nhất là dịp tết đến, xuân về; chắc chắn, đó sẽ là những trải nghiệm đáng giá mà chỉ có miền đất này có thể mang lại.

Thanh Đào, Hoàng Giang