Về miền di sản của xứ Trầm

Diên Khánh - vùng đất suốt một thời gian dài là thủ phủ của tỉnh Khánh Hòa dưới triều nhà Nguyễn (1802-1945) không chỉ có nhiều di tích lịch sử văn hóa mà còn ẩn chứa trong đó biết bao trầm tích văn hóa. Về vùng đất trù phú này, mỗi bước đi như chạm vào di sản, hồn cốt cha ông lưu dấu dưới từng nếp nhà, từng món ăn truyền thống…

Từ thành cổ, chuyện xưa

Một ngày giữa tháng 3, tôi theo đường 23 tháng 10 từ Nha Trang ngược lên Diên Khánh. Mùa xuân nắng ấm, thành xưa rêu phong cổ kính gợi nên những dòng suy tưởng miên man về vùng đất có cái tên thật đẹp này.

Thành cổ Diên Khánh - một công trình giàu giá trị lịch sử văn hóa.

Theo nhiều tài liệu sử học, vùng đất này xưa kia thuộc phủ Diên Ninh, dinh Thái Khang (tỉnh Khánh Hòa ngày nay). Năm 1742, chúa Nguyễn Phúc Khoát đổi tên phủ Diên Ninh thành phủ Diên Khánh với mong ước niềm vui sẽ được kéo dài ở mảnh đất này. Thế nhưng, lịch sử không chỉ có những ngày tháng yên vui mà còn có cả binh đao loạn lạc. Cuối thế kỷ XVIII, Diên Khánh từng là chiến trường ác liệt của quân nhà Tây Sơn với quân chúa Nguyễn Ánh. Đây cũng là nơi ghi dấu đậm nét của phong trào Cần Vương ở Khánh Hòa. Lịch sử còn ghi, năm Ất Dậu (1885), giặc Pháp đánh chiếm kinh thành Huế. Vua Hàm Nghi chạy ra Quảng Trị, xuống chiếu Cần Vương. Hưởng ứng lời kêu gọi, 3 ông Trịnh Phong, Nguyễn Khanh, Trần Đường đã đứng lên chiêu mộ hào kiệt dựng cờ Bình Tây chống Pháp. Thành Diên Khánh chính là căn cứ đầu não của phong trào Cần Vương ở Khánh Hòa. Đại tướng Trịnh Phong cùng Lê Nghị đã cầm cự đánh Pháp suốt mấy tháng trời ở đây trước khi rút ra căn cứ ở phía Bắc (Ninh Hòa, Vạn Ninh). Tháng năm vật đổi sao dời, “thương hải vi tang điền” nhưng vẫn còn đó tên đất, tên người. Bước lên tầng lầu của cửa Đông Thành Diên Khánh nghe gió rào rạt mà ngỡ như tiếng ngựa hí, quân reo của nhà Tây Sơn mấy trăm năm trước; thấy đâu đây bóng dáng các vị tiền nhân Trịnh Phong, Lê Nghị hô hào đốc quân kháng cự giặc Pháp trong cuộc chiến Cần Vương lưu danh thiên cổ. Đứng trên thành xưa, nhìn về Nha Trang có thể thấy thấp thoáng cây Dầu Đôi, nơi có miếu thờ Bình Tây Đại tướng Trịnh Phong nằm bên cạnh quanh năm nghi ngút khói hương. Người xưa nói rằng, lòng dân là trang sử, xét theo nghĩa đó thì Trịnh Phong và những người cùng chí hướng đã thật sự sống mãi trong lòng người dân xứ Trầm Hương.

Ông Trần Tích Thiện - làng nghề đúc đồng Phú Lộc, thị trấn Diên Khánh đánh bóng sản phẩm sau khi đúc.

Diên Khánh không chỉ in dấu tích xưa mà còn gắn với những trang vàng lịch sử cách mạng hào hùng của xứ Trầm Hương. Nơi đây từng là hậu cứ của Mặt trận Nha Trang - Khánh Hòa những ngày đầu kháng chiến chống thực dân Pháp. Nhiều năm trước, tôi từng về xã Diên Lạc để tìm lại dấu tích bệnh viện dã chiến của Mặt trận Nha Trang - Khánh Hòa năm ấy. Ông Lê Đức Hồng (một bậc cao niên ở thôn Trường Lạc, xã Diên Lạc) kể rằng, hồi đó tinh thần cách mạng của người dân lên rất cao, người dân tự nguyện nhường nhà để lập bệnh viện dã chiến phục vụ kháng chiến, đóng góp “hũ gạo nuôi quân”, hái hoa quả trong vườn tặng thương binh... Tinh thần hết lòng vì việc nước ấy của người dân Diên Khánh còn ngời sáng trong phong trào Đồng khởi ở Tứ thôn Đại Điền còn lưu dấu đến ngày nay trên cổng tam quan của đình Đại Điền Trung (xã Diên Điền) với dòng chữ "Không có gì quý hơn độc lập, tự do".

Di tích lich sử văn hóa quốc gia Am Chúa.

Diên Khánh là một vùng đất giàu di sản văn hóa, trong đó có 5 di tích cấp quốc gia và 47 di tích cấp tỉnh. Thật khó để nói hết về những dấu ấn văn hóa của vùng đất này, nhưng phải nói rằng Diên Khánh chính là cái nôi khoa cử của xứ Trầm. Bằng chứng dễ thấy nhất chính là sự hiện hữu của Văn miếu Diên Khánh tại Tổ dân phố Phú Lộc Tây 1, thị trấn Diên Khánh. Cử nhân khai khoa (người đầu tiên đỗ cử nhân) của Khánh Hòa là ông Kiều Khắc Hài - người xã Phước Thạnh, huyện Phước Điền (nay là thị trấn Diên Khánh, huyện Diên Khánh). Từ sự khởi đầu đó, mạch thư hương được tiếp nối ở vùng đất này. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Nghệ, khoa thi hương năm Bính Ngọ (1846) tại trường thi Gia Định lấy đậu 18 người, riêng tỉnh Khánh Hòa chiếm hết 5 người và càng đặc biệt hơn nữa là ngôi thủ khoa và á khoa đều thuộc về sĩ tử ở Diên Khánh. Đó là ông Nguyễn Xuân Ý (người xã Quang Thạnh, huyện Phước Điền, nay thuộc thôn Quang Thạnh, xã Diên Hòa) và ông Lê Văn Loan (xã Thạnh Minh, huyện Phước Điền, nay là xã Diên Lạc). Tự hào về truyền thống cha ông, hàng năm, Ban Quản lý Văn miếu Diên Khánh vẫn tổ chức lễ phát thưởng cho học sinh hiếu hạnh, học giỏi trong huyện. “Diên Khánh là vùng đất có truyền thống hiếu học. Nhiều người đỗ đạt được khắc ghi tại đây… Là lớp hậu thế, chúng tôi luôn muốn duy trì truyền thống hiếu học của cha ông”, ông Trần Giang Nam - Trưởng Ban Quản lý Di tích Văn miếu Diên Khánh chia sẻ.

Đến chuyện hôm nay

Vẫn còn đó những thành quách rêu phong, những đình, miếu với mái ngói thâm nâu, những miệt vườn cây trái nhưng Diên Khánh bây giờ cũng đã mang dáng dấp đô thị với những căn nhà khang trang, đường đi lối lại đã được thảm nhựa hoặc bê tông hóa sạch sẽ. Trong câu chuyện về định hướng phát triển của huyện, ông Nguyễn Văn Gẩm - Chủ tịch UBND huyện Diên Khánh cho biết, thực hiện Nghị quyết số 09 của Bộ Chính trị về xây dựng, phát triển tỉnh Khánh Hòa đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, huyện đã lập Đồ án Điều chỉnh Quy hoạch chung đô thị Diên Khánh đến năm 2040 (đã được UBND tỉnh phê duyệt) với định hướng xây dựng Diên Khánh thành đô thị sinh thái, văn hóa truyền thống. Diên Khánh được phân chia thành 7 phân vùng đô thị, mỗi khu vực có định hướng phát triển riêng phù hợp với đặc thù nhằm phát huy tối đa tiềm năng và lợi thế từng vùng. Cùng với công tác lập quy hoạch phân khu, thời gian qua, huyện đã kêu gọi đầu tư, khuyến khích các hộ gia đình, cá nhân, tổ chức khai thác các loại hình du lịch sinh thái. Để phục vụ việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa lịch sử gắn với phát triển du lịch, UBND tỉnh đã giao Ban Quản lý Dự án phát triển tỉnh thực hiện Dự án tu bổ, tôn tạo di tích Thành cổ Diên Khánh với kinh phí hơn 166,8 tỷ đồng. Cùng với Thành cổ, huyện Diên Khánh đã có kế hoạch đầu tư, tôn tạo các di tích văn hóa - du lịch khác để phát huy giá trị các di sản văn hóa trong hoạt động du lịch.

Lễ tế ở Văn miếu Diên Khánh.

Trước thông tin đó, những người làm du lịch ở Khánh Hòa đều rất hào hứng. Ông Phạm Minh Nhựt - Phó Chủ tịch Hiệp hội Du lịch Nha Trang - Khánh Hòa chia sẻ: Diên Khánh không xa Nha Trang là bao; cũng không lạ với người Khánh Hòa…, nhưng hãy đặt Diên Khánh vào trong mắt nhìn của du khách mới thấy được sự hấp dẫn và giá trị của nó, nhất là xu thế ngày nay du khách ngày càng thích sản phẩm du lịch xanh, du lịch trải nghiệm văn hóa địa phương. Thành cổ Diên Khánh, Văn miếu Diên Khánh, Miếu thờ Đại tướng Trịnh Phong, Am Chúa, chùa Suối Đổ, nhà xưa ông Hai Thái… chỉ cần kết nối lại đã có thể trở thành những tour du lịch khám phá lịch sử, du lịch văn hóa tâm linh như tour “con đường di sản” Am Chúa - Suối Đổ - Tháp Bà Ponagar mà nhiều chuyên gia đã gợi ý. Trên vùng đất này, nhiều ngành nghề truyền thống được lưu giữ hàng trăm năm như nghề rèn, chằm nón, làm bánh tráng, cùng những món ăn đã đi vào ký ức như bánh căn, bánh xèo... có thể biến thành những tour ẩm thực truyền thống rất độc đáo. Diên Khánh từng là thủ phủ của tỉnh Khánh Hòa xưa với nếp sống của quan lại triều Nguyễn đã từng được ghi trong sử, sách. Nếu được đầu tư tôn tạo xứng tầm, khéo léo dẫn dắt có thể dựng nên cả câu chuyện về một thời vàng son của Diên Khánh xưa để du khách trong nước và quốc tế hiểu hơn về xứ Trầm Hương.

Những ngày này, câu chuyện về sáp nhập tỉnh, thành, bỏ đơn vị hành chính cấp huyện đang “nóng”. Cũng như bao miền quê khác, người dân Diên Khánh cũng âu lo khi sợ mất đi cái tên đã ăn sâu vào lịch sử, văn hóa của một vùng đất. Nhưng chúng tôi tin rằng, những tên làng, tên đất vẫn sẽ còn sống mãi trong lòng người, nhất là những vùng đất giàu di sản văn hóa như Diên Khánh!.

THÀNH NGUYỄN