Ưu đãi thuế cho nghiên cứu khoa học: đừng chỉ là 'liều thuốc giảm đau' ngắn hạn

Thời gian ưu đãi thuế cần linh hoạt

Dự thảo Luật Thuế thu nhập DN (sửa đổi) đã bổ sung nhiều quy định thể chế hóa Nghị quyết 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số Quốc gia. Cụ thể, tại dự thảo quy định hơn 14 loại thu nhập được miễn thuế, trong đó có quy định: thu nhập từ việc thực hiện hợp đồng nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, thu nhập từ bán sản phẩm làm ra từ công nghệ mới lần đầu tiên áp dụng ở Việt Nam, thu nhập từ bán sản phẩm sản xuất thử nghiệm trong thời gian sản xuất thử nghiệm theo quy định của pháp luật. Các thu nhập tại khoản này được đề xuất miễn thuế tối đa không quá 3 năm.

Chính sách ưu đãi thuế cho hoạt động nghiên cứu và phát triển của DN cần dài hơi.

Đánh giá ý nghĩa của việc miễn thuế cho DN đầu tư nghiên cứu khoa học, đổi mới sáng tạo, Luật sư Nguyễn Văn Tuấn – Giám đốc Hãng luật TGS cho rằng, đây là một bước đi đúng đắn, cần thiết và nếu được thiết kế một cách thực chất, sẽ mang lại tác động mang tính cấu trúc đối với cả DN và nền kinh tế. Bởi đầu tư vào nghiên cứu và phát triển là lĩnh vực có độ rủi ro cao, chu kỳ dài, nhưng lại là yếu tố then chốt để tạo ra sự bứt phá về năng suất, năng lực cạnh tranh và khả năng dẫn dắt thị trường. Không thể kỳ vọng DN tự mình dấn thân vào lĩnh vực này nếu thiếu các cơ chế khuyến khích đủ mạnh, trong đó ưu đãi thuế đóng vai trò đặc biệt quan trọng.

Tuy nhiên, theo Luật sư Nguyễn Văn Tuấn, thời gian miễn thuế tối đa 3 năm là quá ngắn, đặc biệt khi đặt trong bối cảnh đặc thù của hoạt động nghiên cứu và phát triển. Trên thực tế, đây không chỉ là một hạn chế về kỹ thuật lập pháp, mà còn phản ánh sự thiếu đồng bộ trong tư duy chính sách - nói nhiều về đổi mới sáng tạo, nhưng lại chưa thực sự đặt mình vào hệ quy chiếu của chu kỳ công nghệ.

Không giống như các lĩnh vực kinh doanh truyền thống, đầu tư nghiên cứu và phát triển thường có chu kỳ dài, tốn kém và độ rủi ro rất cao. Từ khi bắt đầu nghiên cứu, thử nghiệm, hoàn thiện sản phẩm cho đến khi thương mại hóa thành công có thể kéo dài 5 – 10 năm, thậm chí lâu hơn… Trong khi đó, miễn thuế 3 năm chỉ như một “liều giảm đau ngắn hạn” – vừa không đủ để DN hồi vốn đầu tư, vừa không tạo được tín hiệu đủ mạnh để kích hoạt dòng vốn tư nhân vào lĩnh vực này.

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn cũng chỉ ra, nếu chính sách thuế vẫn tiếp tục áp dụng tư duy “ưu đãi theo nhiệm kỳ” – nghĩa là miễn giảm ngắn hạn, đánh giá theo năm thì sẽ không thể nuôi dưỡng được những dự án nghiên cứu thực chất, dài hạn. Ngược lại, sẽ chỉ thu hút được những DN tận dụng ưu đãi rồi rút lui khi hết thời hạn miễn thuế, mà không để lại giá trị công nghệ bền vững nào cho nền kinh tế.

“Theo tôi, đã đến lúc chính sách thuế cần thay đổi về chất. Miễn thuế nên được gắn với chu kỳ đầu tư công nghệ, thay vì giới hạn theo số năm cứng nhắc. Có thể cân nhắc cơ chế linh hoạt hơn, chẳng hạn miễn thuế trong toàn bộ giai đoạn nghiên cứu và thử nghiệm, cộng thêm giảm thuế trong giai đoạn thương mại hóa sản phẩm công nghệ” – Luật sư Nguyễn Văn Tuấn nêu ý kiến.

Góp ý vào Dự thảo Luật thuế thu nhập DN, đại biểu Quốc hội Phạm Thị Thanh Mai (Đoàn Hà Nội) cũng cho rằng, thời gian ưu đãi thuế 3 năm là chưa đủ. Hiện nay, Nhà nước đang khuyến khích đầu tư, đặc biệt trong chuyển đổi số và khoa học, công nghệ. Những lĩnh vực rất mới, đòi hỏi thời gian nghiên cứu và thử nghiệm rất dài.

Qua lấy ý kiến một số DN, đại biểu đoàn Hà Nội cho biết họ rất mong cơ quan soạn thảo xem xét kéo dài thời gian miễn thuế lên 5 năm đối với những lĩnh vực khoa học, công nghệ được ưu tiên như y tế, dược phẩm, công nghệ sinh học và trí tuệ nhân tạo.

Chính sách đơn giản, không gia tăng gánh nặng hành chính

Việc bổ sung các ưu đãi thuế cho nghiên cứu và phát triển, không đơn thuần là “giảm gánh nặng tài chính” mà là một tín hiệu chính sách mạnh mẽ, thể hiện cam kết của Nhà nước trong việc đồng hành với DN trên hành trình đổi mới. Để chính sách miễn thuế cho DN đầu tư nghiên cứu phát huy hiệu quả thực sự, Luật sư Nguyễn Văn Tuấn lưu ý ba yếu tố cốt lõi. Thứ nhất, tiêu chí xác định hoạt động nghiên cứu và phát triển phải rõ ràng, thực chất, tránh tình trạng DN “lách luật” bằng cách dán nhãn nghiên cứu và phát triển cho các hoạt động không liên quan. Thứ hai, chính sách ưu đãi phải có tính ổn định, dài hạn vì đầu tư nghiên cứu không thể mang lại kết quả trong một vài năm. Thứ ba, cần mở rộng đối tượng thụ hưởng, không chỉ DN lớn, mà cả startup, DN công nghệ vừa và nhỏ.

Đặc biệt, trong bối cảnh hệ thống pháp luật và quản trị DN tại Việt Nam còn đang trong quá trình hoàn thiện, việc ưu đãi thuế nếu không có cơ chế kiểm soát đủ mạnh hoàn toàn có thể bị lợi dụng để trục lợi, làm méo mó môi trường kinh doanh và gây thất thu ngân sách.

Trên thực tế, không ít DN đã tìm cách “dán nhãn” các khoản chi thường xuyên thành chi phí nghiên cứu và phát triên để được khấu trừ, hoặc thành lập các công ty vệ tinh chuyên “hưởng ưu đãi” nhưng không tạo ra giá trị công nghệ thực chất.

Vì vậy, để hạn chế gian lận nhưng không gia tăng gánh nặng hành chính cần minh bạch hóa tiêu chí và quy chuẩn kỹ thuật cho hoạt động nghiên cứu và đầu tư. Chính sách thuế cần xác định rõ thế nào là hoạt động nghiên cứu và phát triển một cách định lượng, dựa trên các tiêu chuẩn quốc tế, tránh mô tả chung chung. Điều này giúp DN có cơ sở thực hiện đúng, đồng thời tạo căn cứ pháp lý vững chắc để cơ quan thuế kiểm tra.

Mặt khác, cần ứng dụng công nghệ trong hậu kiểm, thay vì phức tạp hóa thủ tục tiền kiểm. Thay vì yêu cầu DN nộp nhiều loại hồ sơ chứng minh ngay từ đầu (gây cản trở), cần xây dựng hệ thống quản lý rủi ro, phân loại DN theo mức độ tín nhiệm, và sử dụng dữ liệu số hóa để kiểm tra sau, từ đó phát hiện gian lận một cách chính xác, không “soi” đại trà.

Phương Nga