Tương lai năng lượng Đông Nam Á: Bài học từ cuộc chiến dầu mỏ Nga

Nhiên liệu hóa thạch vẫn chiếm gần 80% nhu cầu năng lượng sơ cấp của ASEAN. (Ảnh minh họa)

Điều khó tin đã xảy ra: Một cường quốc dầu mỏ rơi vào tình trạng thiếu nhiên liệu. Mỗi lần sửa chữa lại lộ thêm điểm yếu; mỗi sắc lệnh mới càng khoét sâu sự phụ thuộc. Các cuộc tấn công ban đầu chỉ nhắm vào hạ tầng, nhưng dần trở thành bài kiểm tra khả năng điều hành, phơi bày sự suy yếu của một mô hình phát triển dựa vào kiểm soát hơn là khả năng thích ứng.

Lời cảnh báo cho Đông Nam Á

Câu chuyện này không chỉ là vấn đề của châu Âu. Nó phản chiếu nguy cơ mất an ninh năng lượng có thể xảy đến với ASEAN nếu khu vực tiếp tục xem nhẹ rủi ro.

Nhiên liệu hóa thạch vẫn chiếm gần 80% nhu cầu năng lượng sơ cấp của ASEAN. Malaysia vẫn còn xuất khẩu dầu, nhưng các nước khác dễ tổn thương hơn nhiều: Thái Lan và Philippines phải nhập hơn 90% dầu thô; nhu cầu ở Indonesia và Việt Nam tăng nhanh hơn khả năng tự cung.

Tổng chi phí nhập khẩu năng lượng của ASEAN đã vượt 150 tỷ USD mỗi năm và tăng mạnh khi giá toàn cầu biến động. Những cú sốc giá như năm 2022 không chỉ làm người dân chịu chi phí đắt đỏ hơn, mà còn khiến ngoại tệ chảy ra ngoài, thay vì dùng để phát triển lưới điện, đổi mới công nghệ, hay củng cố an ninh năng lượng.

Sự mong manh của hệ thống và thể chế

Khủng hoảng lọc dầu của Nga cho thấy điểm yếu mang tính cấu trúc. Hệ thống được xây dựng từ thời Liên Xô ưu tiên sản lượng thay vì linh hoạt, có thể sửa chữa nhưng rất dễ tổn thương. Mỗi lần tấn công, hay vận hành vội vã đều làm mòn cả hạ tầng lẫn niềm tin.

Để ổn định, Nga áp dụng kiểm soát giá, hạn ngạch và các biện pháp tạm thời khác, biến rủi ro thành gánh nặng chung và kìm hãm đổi mới. Hệ thống vẫn chạy, nhưng đánh đổi bằng sự linh hoạt và sức sống.

Nguy cơ tương tự đang hiện hữu tại ASEAN, dù âm thầm hơn. Malaysia và Indonesia chi hàng tỷ USD mỗi năm để trợ giá nhiên liệu, thường vượt 1,5% GDP, khiến ngân sách bị kẹt trong vòng xoáy phụ thuộc dầu khí. Khoản tiền đáng lẽ dành cho lưới điện hiện đại, hay năng lượng tái tạo bị rút đi, tạo ra khoảng thiếu hụt đầu tư khoảng 70 tỷ USD mỗi năm so với mức 100 tỷ USD cần để đạt mục tiêu năng lượng sạch.

Ở cả Moscow lẫn Manila, kiểm soát được xem như biện pháp bảo đảm an toàn, nhưng thực chất chỉ là trì hoãn một cuộc khủng hoảng chắc chắn sẽ đến.

Địa chính trị trong từng đường ống năng lượng

Ngày nay, năng lượng không chỉ đơn thuần là hàng hóa, mà còn là công cụ quyền lực. Trừng phạt, phụ phí vận chuyển và các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái đã trở thành “vũ khí” mới trong quản trị và cạnh tranh.

Malaysia, nằm trên eo biển Malacca - tuyến giao thương vận chuyển khoảng một phần ba lượng dầu thô toàn cầu - hiểu điều này rất rõ. Mọi biến động, từ Biển Đen đến Vịnh Ba Tư, cuối cùng đều ảnh hưởng đến các cảng của Kuala Lumpur và trung tâm tiếp nhiên liệu tại Singapore. Khái niệm “trung lập năng lượng” giờ chỉ còn mang tính lý thuyết. Với ASEAN, lựa chọn thực tế không phải là đứng ngoài, mà là biết linh hoạt trong chiến lược.

Cuộc chiến ở Ukraine không chỉ làm thay đổi bản đồ địa lý, mà còn làm rõ khái niệm chủ quyền năng lượng. Hạ tầng nếu không được đổi mới sẽ trở thành điểm yếu dễ bị lộ ra bất cứ lúc nào.

Kiên cường nhờ đa dạng hóa

Vì vậy, đa dạng hóa không còn là mục tiêu “xanh” lý tưởng, mà là yêu cầu sống còn về địa chính trị. Kế hoạch của Malaysia phát triển nhiên liệu hàng không bền vững (SAF) vào năm 2027 là bước đi tích cực, nhưng khả năng tự cường không thể được xây dựng một mình.

Dự án Lưới điện ASEAN (APG) là hướng đi rõ ràng nhất - tăng sức chống chịu của cả khu vực thông qua kết nối. Hiện mới có 8 đường dây điện xuyên biên giới và lượng điện trao đổi còn hạn chế. Nếu hoàn thiện, APG có thể cho phép tới 20% điện năng khu vực được lưu chuyển qua biên giới vào năm 2035, biến điểm yếu riêng lẻ thành sức mạnh chung.

Chẳng hạn, tiềm năng điện gió ngoài khơi 300 GW của Việt Nam có thể một ngày cung cấp điện cho các khu công nghiệp của Singapore, hay Thái Lan - nếu hạ tầng, niềm tin và ý chí chính trị được gắn kết. Khi đó, năng lượng không còn là cuộc chơi được-mất, mà trở thành nền tảng cho chủ quyền chung của ASEAN.

Logic tài chính của chuyển đổi năng lượng

Cuối cùng, chuyển đổi năng lượng là bài toán ngân sách. Trợ giá nhiên liệu giống như một con đường ngắn nhưng nhiều hệ lụy: Dễ được ủng hộ, nhưng dai dẳng và gây hao mòn. Mỗi đồng dùng để giữ giá xăng thấp là một đồng bị lấy đi khỏi lưới điện, pin lưu trữ, hay năng lượng tái tạo - những trụ cột của an ninh năng lượng dài hạn.

Nếu được tái phân bổ qua trái phiếu xanh, tài chính hỗn hợp và thị trường carbon khu vực, nguồn vốn này có thể thu hút hơn 1.000 tỷ USD vốn tư nhân đang tìm cơ hội đầu tư vào chuyển đổi năng lượng ở châu Á. Bài học từ Nga cho thấy: Càng thắt chặt kiểm soát để gìn giữ “ổn định”, càng kìm hãm đổi mới và đầu tư. Sức chống chịu không đến từ mệnh lệnh, mà từ nguồn lực và cải cách thực tế.

Lời cảnh báo âm thầm

Sự suy yếu của hệ thống dầu mỏ Nga không phải là cú sập đổ ồn ào, mà là sự xuống cấp từ bên trong - hệ quả của không chịu đổi mới. Với Malaysia và ASEAN, đó là lời cảnh báo về nguy cơ trì trệ chính sách vượt xa cải cách.

An ninh năng lượng hiện nay đòi hỏi tư duy mới: Giảm trợ giá, tăng liên kết; bớt chia rẽ, tăng hợp tác; giảm mệnh lệnh hành chính, tăng vai trò thị trường. Những giếng dầu của thế kỷ trước đang dần cạn - không chỉ về tài nguyên, mà cả về cách tư duy.

Trong cạnh tranh của thế kỷ XXI, lợi thế không thuộc về ai có nhiều tài nguyên nhất, mà thuộc về ai có khả năng thích ứng cao nhất. Và tương lai của ASEAN sẽ được quyết định bởi tốc độ đổi mới của chính khu vực này.

Nh.Thạch

AFP