Từ một hội thảo văn học, nghĩ đến công tác lý luận, phê bình văn học nghệ thuật ở Hà Nam

Hội thảo lần này không chỉ là dịp để tổng kết thành tựu về VHNT mà còn là cơ hội để nhìn lại những khoảng trống cần được lấp đầy nếu Hà Nam muốn có một nền văn học phát triển toàn diện và có chiều sâu. Trong đó, mảng lý luận – phê bình được xác định là một trong những điểm yếu nhất, chưa có chuyển biến cả về lực lượng lẫn chất lượng, chưa tạo được không gian học thuật để hỗ trợ, thúc đẩy và dẫn dắt sáng tác.

Lý luận, phê bình văn học không đơn thuần là sự bổ trợ cho sáng tác mà quan trọng hơn chính là yếu tố đồng hành và định hướng. Một nền văn học lành mạnh không thể thiếu đi tiếng nói phản biện, phân tích, đánh giá và định hình giá trị. Lý luận, phê bình làm sáng rõ bản chất nghệ thuật của tác phẩm, soi chiếu các vấn đề về tư tưởng, kỹ thuật và thẩm mỹ. Từ đó, giúp tác giả nhìn lại chính mình, bạn đọc có cơ sở thưởng thức sâu hơn, công chúng được định hướng tiếp cận văn học một cách khoa học, đúng đắn.

Trong tham luận tại hội thảo, nhà thơ Trương Văn Thơ đã nhấn mạnh: Lý luận, phê bình văn học ở Hà Nam là một mảng trắng. Chúng ta thiếu cây bút chuyên sâu, thiếu những bài viết có tính học thuật, thiếu cả người làm nghề và môi trường để phát triển... Đây là một nhận định xác đáng, thậm chí như một lời cảnh báo khi nhiều địa phương khác trong khu vực đồng bằng sông Hồng, Bắc Trung Bộ… đã và đang có những cây bút lý luận, phê bình nổi bật, từng bước tạo được ảnh hưởng và thúc đẩy đời sống văn học địa phương.

Ông Nguyễn Văn Ngần, Chủ tịch Hội VHNT tỉnh phát biểu tại Hội thảo “Văn học Hà Nam sau 50 năm ngày thống nhất đất nước”.

Ở Hà Nam, trong nhiều năm qua, phê bình văn học chủ yếu mang tính chất giới thiệu, cảm nhận, đôi khi là xã giao: nặng khen, nhẹ luận, thiếu tính phản biện và chiều sâu học thuật. Các chuyên mục trên Tạp chí Sông Châu như: “Giới thiệu tác phẩm”, “Sổ tay thơ”, “Đến với văn chương nghệ thuật” dù đã có cố gắng nhưng vẫn dừng lại ở mức phổ thông, chưa tạo được lực hút cho những cuộc trao đổi mang tính học thuật. Không ít tác phẩm ra đời rồi chìm lặng và công chúng tiếp nhận các tác phẩm phần nhiều theo cảm tính. Đó là hệ quả trực tiếp của một nền phê bình chưa hình thành đúng nghĩa.

Ông Nguyễn Văn Ngần, Chủ tịch Hội VHNT tỉnh cho rằng: Lý luận, phê bình văn học cũng chính là yếu tố kiến tạo bản sắc văn chương địa phương. Muốn định danh văn học Hà Nam trong bản đồ văn học Việt Nam không chỉ cần sáng tác hay mà còn cần một lực lượng phê bình đủ mạnh để nhận diện, lý giải và nâng đỡ giá trị. Không có lý luận, phê bình, sáng tác dễ rơi vào lối mòn hoặc lệch chuẩn trong thẩm mỹ.

Từ thực trạng trên, câu hỏi đặt ra là: Hà Nam cần làm gì để thoát khỏi tình trạng "trắng" về lý luận, phê bình VHNT? Trước hết, cần khẳng định rằng, Hà Nam có tiềm năng, có người viết tâm huyết, có truyền thống văn hóa sâu dày và có nhu cầu xây dựng nền văn học giàu bản sắc. Vấn đề còn lại là phải có chiến lược đúng và quyết tâm hành động từ các cấp quản lý văn hóa đến chính đội ngũ văn nghệ sĩ.

Theo nhiều ý kiến, một trong những việc cần làm trước tiên là xây dựng Đề án phát triển công tác lý luận, phê bình VHNT giai đoạn 2025–2030, do Hội VHNT tỉnh chủ trì, phối hợp với các sở, ngành liên quan. Đề án này cần đặt ra những mục tiêu cụ thể như: đào tạo đội ngũ kế cận; nâng cao chất lượng chuyên mục Lý luận, phê bình trên Tạp chí Sông Châu; tổ chức các hội thảo chuyên đề; phát động cuộc thi viết phê bình văn học về tác phẩm trong tỉnh... Bên cạnh đó, Hà Nam cũng cần chú trọng phát hiện và bồi dưỡng lực lượng kế cận. Hiện nay, trong đội ngũ giáo viên Ngữ văn, giảng viên đại học, nhà báo, cán bộ nghiên cứu văn hóa... không thiếu những người có khả năng cảm thụ và tư duy lý luận, chỉ cần có môi trường học thuật và cơ chế động viên phù hợp sẽ có thể phát triển nên đội ngũ lý luận, phê bình văn học. Các lớp tập huấn viết phê bình, các trại viết chuyên đề về lý luận, phê bình nên được tổ chức định kỳ, mời các chuyên gia trung ương tham gia hướng dẫn. Một hướng đi khác mang tính đột phá là liên kết với các hội VHNT mạnh về lý luận, phê bình, như: Nam Định, Thái Bình, Nghệ An..., để học hỏi kinh nghiệm, trao đổi cộng tác viên, tổ chức giao lưu chuyên đề. Điều này sẽ giúp mở rộng tầm nhìn, cập nhật xu hướng phê bình hiện đại và hình thành dần một đội ngũ lý luận, phê bình có nghề. Đồng thời, cần có sự thay đổi trong nhận thức và đánh giá, bởi lâu nay, người viết phê bình thường bị xem như làm việc phụ, thiếu hấp dẫn, ít được ghi nhận trong hệ thống giải thưởng. Nếu không có cơ chế tôn vinh, khen thưởng và động viên xứng đáng, rất khó giữ được người viết lâu dài với công việc vốn đòi hỏi nhiều công sức và kiến thức chuyên sâu này.

Việc thành lập một tổ lý luận, phê bình chuyên trách trực thuộc Hội VHNT với một vài cộng tác viên nòng cốt, chịu trách nhiệm xây dựng nội dung chuyên mục, tổ chức hội thảo chuyên đề, phản biện tác phẩm mới... có thể là bước khởi đầu khi chưa có điều kiện hình thành một ban lý luận, phê bình chính thức. Song, quan trọng hơn cả, văn hóa phê bình cần được gây dựng. Đó là không gian học thuật, nơi các quan điểm nghệ thuật được tôn trọng, nơi sự khác biệt được nhìn nhận như cơ hội phát triển, nơi người viết, người đọc, người làm văn hóa cùng chia sẻ trách nhiệm xây dựng một nền văn học lành mạnh và tiến bộ.

Hội thảo “Văn học Hà Nam 50 năm sau ngày thống nhất đất nước (30/4/1975-30/4/2025)” đánh dấu một chuyển động về tư duy. Việc nhìn nhận đúng vai trò của lý luận, phê bình trong đời sống văn học là biểu hiện của một nền văn nghệ trưởng thành. Đã đến lúc Hà Nam cần coi lý luận, phê bình là trụ cột, là động lực, là người bạn đồng hành không thể thiếu trong hành trình nâng cao giá trị văn học địa phương. Khi lý luận, phê bình không còn là “mảng trắng”, khi người viết phê bình được tiếp thêm nội lực và cơ hội thể hiện mình, khi sáng tác được đặt trong không gian phản biện và soi chiếu học thuật, đó cũng là lúc văn học Hà Nam có thể tự tin bước vào thời kỳ phát triển mới, sâu sắc hơn, bản sắc hơn và hội nhập hơn.

Giang Nam