Trường Kiêm bị Xuân Cầu: Nơi tri thức gặp lý tưởng cách mạng

Niềm vui của người dân địa phương trong ngày khánh thành Trường Kiêm bị Xuân Cầu năm 1938. Ảnh tư liệu

Trong cuộc đời hoạt động cách mạng oanh liệt và phong phú, đồng chí Tô Hiệu luôn tự học hỏi, quan tâm công tác giáo dục, đào tạo cán bộ, nâng cao dân trí, giác ngộ lòng yêu nước và tinh thần cách mạng cho quần chúng Nhân dân. Trong khoảng thời gian ở nhà tù Côn Đảo (1930 - 1934), đồng chí Tô Hiệu đã bí mật học tập những người tù cộng sản hệ thống lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin, Luận cương chính trị của Đảng, kinh nghiệm vận động quần chúng, công nhân, nông dân, thanh niên, phụ nữ, kinh nghiệm công tác bí mật… Năm 1934, sau khi mãn hạn tù, đồng chí Tô Hiệu bị thực dân Pháp quản thúc tại quê hương Xuân Cầu. Không chấp nhận sự bao vây, phong tỏa của kẻ thù, đồng chí đã cùng với một số đồng chí trung kiên, tích cực khác khôi phục lại Xứ ủy Bắc Kỳ, phát động phong trào Mặt trận dân chủ Đông Dương những năm 1936 - 1938. Với cương vị là Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ phụ trách công tác tổ chức và huấn luyện, đồng chí Tô Hiệu được Xứ ủy cử lãnh đạo Hội truyền bá chữ Quốc ngữ do cụ Nguyễn Văn Tố làm Chủ tịch. Đây là tổ chức hội hoạt động rầm rộ, được đông đảo nhân sĩ trí thức và người dân ủng hộ nhằm xóa nạn mù chữ. Đồng chí Tô Hiệu bố trí ông Quản Xuân Nam, người thôn Phúc Thọ, xã Xuân Cầu làm Tổng Thư ký Hội truyền bá chữ Quốc ngữ.

Để đẩy mạnh phong trào cách mạng tại quê nhà, đồng chí Tô Hiệu đã lập ra các hội chơi cờ tướng, tập võ, thể thao… để tập hợp thanh, thiếu niên thành các nhóm sinh hoạt tùy theo lứa tuổi, sở thích. Nhiều người trong lớp quần chúng này đã tiến bộ và trở thành những cán bộ lãnh đạo cốt cán như: Cao Tải, Khán Phê, Đặng Đình Tài, Tô Ngân, Quản Lự, Nguyễn Thị Tùy… Đồng chí Tô Hiệu còn tập hợp nông dân và lập ra “Hội Nông dân tương tế” tại địa phương; vận động thanh niên tiến bộ, có cảm tình với cách mạng ra tranh cử chức lý trưởng để hạn chế sự áp bức, bóc lột của quan trên và lý mục. Sau này, nhà lý trưởng Nguyễn Phùng trở thành “thư viện” để mọi người tới đọc sách, báo tiến bộ, cách mạng… Đồng chí Tô Hiệu còn mở lớp dạy chữ và truyền bá tinh thần yêu nước cho trẻ em trong làng tại đền Quan Công trong khuôn viên của gia đình nhằm chống lại chính sách ngu dân của thực dân Pháp.

Đỉnh cao của hoạt động sáng tạo nhằm tập hợp quần chúng Nhân dân nâng cao dân trí là việc đồng chí Tô Hiệu vận động dân làng xây dựng Trường Kiêm bị Xuân Cầu - tương đương với trường tiểu học bây giờ để dạy học cho con em trong xã và trong vùng. Trước năm 1945, mỗi huyện chỉ có 1 trường tiểu học nên việc xã Xuân Cầu có 1 trường tiểu học là sự kiện lớn trong vùng. Một số người tiến bộ ở Xuân Cầu đã đứng ra vận động Nhân dân tự nguyện đóng góp, trích hoa lợi công điền, bán ruộng của các phe, giáp… góp quỹ xây dựng trường học. Trường học xây dựng dở dang thì hết tiền do bọn cường hào trong ban hưng công xây dựng trường sử dụng tiền đóng góp của Nhân dân để hút sách, cờ bạc, chè chén… Lúc đó, đồng chí Tô Hiệu đã hô hào Nhân dân khắc phục khó khăn, quyết tâm xây dựng trường và đề ra khẩu hiệu: “Kẻ góp của, người góp công - Mong sao trường học chóng xong - Tinh thần đoàn kết muôn năm”. Hưởng ứng lời kêu gọi đó, Nhân dân trong làng ngày đi làm, tối lại tranh thủ góp sức xây dựng trường. Những thanh niên trí thức của Xuân Cầu đang học tập và làm việc tại Hà Nội ngày cuối tuần cũng đạp xe về tham gia lao động xây dựng trường.

Mùa thu năm 1938, Trường Kiêm bị Xuân Cầu được khánh thành trong niềm vui của dân làng. Ngôi trường được hoàn thành góp phần phá tan âm mưu thực hiện chính sách ngu dân của thực dân Pháp. Nhờ có trường học này mà hàng trăm học sinh trong vùng lần đầu tiên được cắp sách đến trường. Sinh thời, thân mẫu của Tổng Bí thư Tô Lâm từng chia sẻ: “Nhờ có anh Tô Hiệu thì phụ nữ chúng tôi mới được đi học”. Trường học không chỉ tạo điều kiện cho con em trong vùng có chỗ học hành mà còn là một cuộc vận động chính trị sâu sắc làm thức tỉnh đông đảo quần chúng Nhân dân hướng theo Đảng và cách mạng. Ông Tô Tần ở thôn Tam Kỳ, xã Nghĩa Trụ là cựu học sinh Trường Kiêm bị Xuân Cầu chia sẻ: “Trường Kiêm bị Xuân Cầu không chỉ là nơi dạy chữ mà còn truyền bá tinh thần cách mạng, đập tan âm mưu ngu dân của thực dân Pháp để dễ bề thống trị. Nơi đây là cái nôi đào tạo ra nhiều thế hệ thanh niên địa phương trưởng thành và lập nhiều chiến công trên các mặt trận chống quân xâm lược và xây dựng đất nước như: Liệt sĩ Quản Lự, Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Tô Quyền…”.

Trường Kiêm bị Xuân Cầu xưa kia, nay là Trường Tiểu học và Trung học cơ sở Tô Hiệu, xã Nghĩa Trụ.

Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, xã Nghĩa Trụ nằm trong vùng bị địch kiểm soát, trường hoạt động khó khăn. Lúc ấy, Nhân dân trong xã gọi tên là Tô Hiệu học đường, sau này là Trường cấp I Nghĩa Trụ. Năm 2000, trường được đổi tên thành Trường Tiểu học Tô Hiệu và đến năm 2024 được đổi tên thành Trường Tiểu học và Trung học cơ sở Tô Hiệu.

Qua sự tàn phá của chiến tranh và thời gian, dấu tích ban đầu của Trường Kiêm bị Xuân Cầu không còn nữa nhưng tinh thần yêu nước và hiếu học của nhà cách mạng, liệt sĩ Tô Hiệu vẫn được các thế hệ cán bộ, giáo viên của nhà trường gìn giữ và truyền dạy cho những lớp thế hệ học trò. Ngày nay, Trường Tiểu học và Trung học cơ sở Tô Hiệu được địa phương đầu tư xây dựng hiện đại với đầy đủ phòng học, phòng chức năng, nhà tập luyện, thư viện, bể bơi… Trường đạt chuẩn quốc gia cơ sở vật chất mức độ 2. Hằng năm, tỉ lệ huy động trẻ trong độ tuổi mẫu giáo đi lớp luôn đạt 100%; tỉ lệ huy động trẻ 6 tuổi vào lớp 1 đạt 100%; học sinh lớp 5 hoàn thành chương trình giáo dục tiểu học vào lớp 6 đạt 100%. Nhiều thế hệ học sinh nhà trường đã thành đạt và giữ vị trí quan trọng trong các lĩnh vực.

Hoa Phương