'Trường học cách mạng đầu tiên' của Thượng tướng Song Hào

Địa điểm di tích cơ quan chỉ huy Chiến khu Nguyễn Huệ nơi đồng chí Song Hào đặt trụ sở cơ quan chỉ huy.

Từ nhà tù Chợ Chu đến phân khu ủy Nguyễn Huệ

Đồng chí Song Hào, tên khai sinh là Nguyễn Văn Khương, sinh ngày 20/8/1917 tại xã Liên Minh, tỉnh Nam Định (cũ). Với những hoạt động tích cực trong phong trào Mặt trận bình dân, đầu năm 1940, người thanh niên Nguyễn Văn Khương bị thực dân Pháp bắt và lưu đày qua nhiều nhà tù.

Điểm dừng chân cuối cùng trong chuỗi ngày tù đày suốt 6 năm của ông là nhà tù Chợ Chu (Định Hóa, Thái Nguyên). Chính tại nơi đây, ngọn lửa cách mạng trong ông không hề bị dập tắt mà còn bùng cháy dữ dội hơn. Với vai trò Bí thư Chi bộ nhà tù, ông đã biến nơi giam cầm của địch thành trường học lý luận, hun đúc tinh thần đấu tranh cho các đồng chí của mình.

Tháng 2-1944, Trung ương Đảng quyết định chia Chiến khu Hoàng Hoa Thám thành hai phân khu, lấy sông Cầu làm ranh giới. Trong đó, Phân khu Nguyễn Huệ (phía hữu ngạn sông Cầu) có vai trò chiến lược quan trọng, bao gồm nhiều vùng thuộc Tuyên Quang, Vĩnh Yên và đặc biệt là các địa phương của Thái Nguyên như Định Hóa, Phú Lương, Đại Từ, Đồng Hỷ, Chợ Đồn và Bạch Thông.

Tháng 10-1944, một cuộc vượt ngục táo bạo đã thành công. Đồng chí Song Hào cùng 11 chiến sĩ cách mạng khác được Xứ ủy Bắc Kỳ tin tưởng giao nhiệm vụ trở lại vùng Thái Nguyên hoạt động.

Tháng 12-1944, đồng chí được phân công làm Bí thư Phân khu ủy Phân khu Nguyễn Huệ, Yên Lãng (ngày nay là Phú Xuyên, Thái Nguyên), có địa thế hiểm trở, phía Tây là dãy Tam Đảo, phía Bắc có núi Hồng, là cửa ngõ phía Tây Nam của Tân Trào, Tuyên Quang. Từ cuối tháng 10-1944 đến tháng 12-1944, đồng chí Song Hào bí mật ở và làm việc tại nhà đồng chí Lý Thanh, dân tộc Nùng ở xóm Khuôn Muống. Đây cũng trở thành nơi đặt phân khu chỉ huy của Chiến khu Nguyễn Huệ.

“Lớp học” của đồng chí Song Hào giữa bạt ngàn núi rừng Việt Bắc, “bài giảng” là thực tiễn xây dựng cơ sở, phát triển lực lượng vũ trang và giác ngộ quần chúng.

Cùng các đồng chí trong Phân khu ủy, ông đã đi sâu vào các bản làng, tuyên truyền đường lối vũ trang khởi nghĩa, xây dựng các đội tự vệ, mở rộng căn cứ. Bằng sự nhiệt huyết và phương pháp công tác gần gũi, Phân khu Nguyễn Huệ đã nhanh chóng phát triển mạnh mẽ, tạo nên một nền tảng vững chắc, sẵn sàng chờ đón thời cơ.

Người lãnh đạo quyết đoán

Thời cơ đến vào ngày 9/3/1945, khi Nhật đảo chính Pháp. Dù chưa nhận được chỉ thị trực tiếp từ Trung ương, nhưng với sự nhạy bén chính trị và nắm chắc tình hình thực tiễn, Bí thư Phân khu ủy Song Hào đã chủ trì một cuộc họp tại rừng Khuôn Kẹn.

Đồng chí Song Hào khi bị thực dân Pháp bắt giam trong nhà tù thực dân. Ảnh: TƯ LIỆU

Ông và các đồng chí trong Phân khu ủy đi đến một nhận định táo bạo: “Nhật - Pháp đã bắn nhau, thời cơ lớn đã đến. Cần phải nhanh chóng, mạnh dạn hành động”. Quyết định lịch sử dẫn đến cuộc khởi nghĩa Thanh La (Sơn Dương, Tuyên Quang) thắng lợi vang dội ngay trong đêm 10/3/1945.

Đây chính là “phát súng lệnh” đầu tiên của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Việt Bắc. Thừa thắng xông lên, dưới sự chỉ đạo của đồng chí Song Hào, lực lượng khởi nghĩa tiếp tục giải phóng huyện lỵ Đăng Châu, thành lập châu Tự Do, chính quyền cách mạng cấp châu đầu tiên trong cả nước.

Thắng lợi của khởi nghĩa Thanh La không chỉ giải phóng một vùng đất rộng lớn mà còn là một sự cổ vũ tinh thần to lớn để Tân Trào trở thành “Thủ đô Khu giải phóng”, nơi Trung ương Đảng và Bác Hồ đặt đại bản doanh để lãnh đạo toàn dân tiến tới Tổng khởi nghĩa.

Cuối năm 1945, với cương vị là Xứ ủy viên Xứ ủy Bắc Kỳ phụ trách liên tỉnh Hà Giang - Tuyên Quang - Thái Nguyên, đồng chí Song Hào còn có nhiều đóng góp quan trọng, trực tiếp lãnh đạo công tác tiễu phỉ, chống phản động, củng cố và phát triển vững chắc hệ thống tổ chức đảng, chính quyền, đoàn thể và lực lượng vũ trang tại địa phương.

Những thành quả này đã góp phần tạo dựng tiền đề vững chắc để Đảng và Chính phủ xây dựng Tuyên Quang, Thái Nguyên trở thành căn cứ địa cách mạng, “Thủ đô kháng chiến” của cả nước trong suốt 9 năm trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp.

Chính ủy Đại đoàn quân Tiên phong

Những kinh nghiệm được đúc kết từ “trường học” Thái Nguyên đã theo Thượng tướng Song Hào trong suốt cuộc kháng chiến chống Pháp trường kỳ. Như tiếng lòng của bao người con ưu tú tìm về cội nguồn cách mạng, những vần thơ “Ôi Cao Vân, Phú Minh, Quảng Nạp/ Trái tim ta đập ở Thái Nguyên” của nhà thơ Nguyễn Đình Thi đã nói lên sự gắn bó máu thịt giữa những người chiến sĩ với mảnh đất Việt Bắc anh hùng.

Thái Nguyên rõ ràng không chỉ là nơi hội tụ mà còn là “trường học cách mạng” lớn. Và những bài học vô giá được đúc kết từ đây đã theo Thượng tướng Song Hào trong suốt hai cuộc kháng chiến trường kỳ.

Năm 1951, ông được cử làm Chính ủy Đại đoàn 308 - Đại đoàn quân Tiên phong - đại đoàn chủ lực đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam, được thành lập năm 1949, tại Phú Lương, Thái Nguyên. Mang trong mình nhiệt huyết và kinh nghiệm từ những ngày đầu gây dựng phong trào, đồng chí Song Hào đã cùng ban chỉ huy tôi luyện nên một “quả đấm thép” chủ lực của quân đội ta.

Chính từ mảnh đất đã rèn luyện cho mình trưởng thành, Thượng tướng Song Hào đã biến tinh thần và khí phách của chiến khu Việt Bắc thành sức mạnh giúp Đại đoàn 308 bách chiến bách thắng, viết nên những trang sử vàng chói lọi và hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ thiêng liêng mà Bộ Tổng Tư lệnh giao phó.

Từ một người Bí thư Phân khu ủy ở Thái Nguyên, Thượng tướng Song Hào đã trở thành một nhà chính trị, quân sự xuất sắc, một trong những học trò ưu tú của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhưng có lẽ, những bài học đầu tiên từ mảnh đất Thái Nguyên anh hùng, từ những ngày tháng “nếm mật nằm gai” xây dựng cơ sở, đến những quyết định táo bạo trong thời khắc lịch sử đã trở thành hành trang quý giá, là nền tảng vững chắc cho sự nghiệp cách mạng vẻ vang của ông về sau.

Kim Tuyến