Trung Quốc và vai trò định hình chiến lược đất hiếm của BRICS

Toàn cảnh mỏ đất hiếm ở núi Pass, bang California, Mỹ. Ảnh: REUTERS/TTXVN

Theo trang CNA, ngày 20/10, Mỹ và Australia ký thỏa thuận hợp tác trị giá hàng tỷ USD nhằm tăng cường phối hợp trong lĩnh vực đất hiếm và khoáng sản chiến lược. Đây được xem là một phần trong nỗ lực của Washington và các đồng minh nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung từ Trung Quốc – quốc gia hiện nắm giữ vị thế chi phối trên thị trường này.

Chỉ một ngày sau, Cao ủy Thương mại Liên minh châu Âu (EU) Maros Sefcovic cho biết Bộ trưởng Thương mại Trung Quốc Vương Văn Đào đã chấp nhận lời mời “khẩn cấp” tới Brussels để thảo luận về việc Bắc Kinh siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm.

Khoáng sản chiến lược – mặt trận mới của cạnh tranh toàn cầu

Đất hiếm và các khoáng sản quan trọng khác đang trở thành tâm điểm của cuộc cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc. Một trong những chủ đề chính trong cuộc chiến thuế quan giữa Mỹ và Trung Quốc là “khoáng sản đối đầu chip bán dẫn”.

Năm 2024, Trung Quốc tạm ngừng xuất khẩu một số nguyên liệu có thể sử dụng cho cả mục đích dân sự và quân sự sang Mỹ, nhằm đáp trả chính sách hạn chế của Washington đối với công nghệ bán dẫn tiên tiến.

Đến tháng 4 năm nay, Bắc Kinh bổ sung bảy nguyên tố đất hiếm vào danh mục hàng hóa chịu kiểm soát xuất khẩu, sau khi Mỹ áp mức thuế đối ứng với hàng hóa Trung Quốc. Gần đây, Trung Quốc tiếp tục mở rộng biện pháp kiểm soát, bao gồm cả công nghệ liên quan đến đất hiếm, và yêu cầu các công ty nước ngoài phải xin phép nếu sản phẩm của họ – dù sản xuất ngoài lãnh thổ Trung Quốc – có chứa một lượng nhỏ đất hiếm do nước này tinh chế.

Những động thái này, dù hướng chủ yếu vào Mỹ, đã tạo hiệu ứng lan tỏa toàn cầu. Nhiều doanh nghiệp trong lĩnh vực ô tô và quốc phòng tại châu Âu và châu Á – Thái Bình Dương đang đối mặt với chi phí tăng cao và rủi ro gián đoạn chuỗi cung ứng, khiến thị trường khoáng sản chiến lược trở nên biến động và khó dự đoán.

Trong bối cảnh đó, nhiều quốc gia đang đẩy mạnh nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng khoáng sản ổn định và bền vững. Mỹ cùng các đồng minh phương Tây đã khởi động hàng loạt sáng kiến như Sáng kiến Quản trị Tài nguyên Năng lượng (ERGI), Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP), Liên minh Khoáng sản Bền vững (SCMA) và Sáng kiến Khoáng sản Chiến lược của Bộ Tứ (Quad).

Ngoài ra, các nhóm như G7 và ASEAN cũng công bố kế hoạch hành động nhằm tăng cường hợp tác trong toàn chuỗi giá trị – từ khai thác, chế biến đến tiêu thụ – cũng như giảm thiểu rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng.

Việc khoáng sản chiến lược ngày càng gắn với vấn đề an ninh quốc gia đã thúc đẩy nhiều quốc gia hình thành các liên minh và đối tác song phương “cùng chí hướng”. Dù các sáng kiến này thường nhấn mạnh tinh thần hợp tác cởi mở, song mục tiêu thực tế vẫn là giảm sự phụ thuộc vào một nguồn cung duy nhất, đặc biệt là Trung Quốc.

BRICS và tham vọng định hình trật tự tài nguyên mới

Máy móc hoạt động tại mỏ khai thác đất hiếm ở Mountain Pass, California, Mỹ. Ảnh: REUTERS/TTXVN

Tại Hội nghị Thượng đỉnh BRICS lần thứ 17 tổ chức ở Brazil tháng 7 vừa qua, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi kêu gọi các nước thành viên phối hợp để “bảo đảm chuỗi cung ứng khoáng sản và công nghệ chiến lược an toàn, đáng tin cậy”, đồng thời nhấn mạnh không quốc gia nào nên “sử dụng tài nguyên như công cụ gây sức ép”.

Phát biểu này được cho là phản ánh mong muốn của BRICS trong việc xây dựng một trật tự tài nguyên toàn cầu công bằng và bao trùm hơn.

Ảnh hưởng của BRICS trong lĩnh vực khoáng sản chiến lược

Các quốc gia BRICS hiện có vai trò nổi bật trong ngành khoáng sản chiến lược, đặc biệt là Trung Quốc. Theo Báo cáo Global Critical Minerals Outlook 2025 của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc là nhà tinh chế và cung ứng khoáng sản chiến lược hàng đầu thế giới, chiếm khoảng 70% thị phần đồng và lithium tinh luyện, đồng thời gần như độc quyền về coban, graphite và đất hiếm. Nước này sản xuất hơn 95% graphite dùng cho pin và đất hiếm dùng cho nam châm – vật liệu thiết yếu trong động cơ xe điện, thiết bị điện tử và turbine gió.

Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ, Nga và Nam Phi nắm giữ khoảng 85% trữ lượng đất hiếm toàn cầu, trong đó riêng Trung Quốc chiếm khoảng 44 triệu tấn. Indonesia – thành viên mới của BRICS – là nhà tinh chế nickel lớn nhất thế giới, dù phần lớn cơ sở sản xuất do các doanh nghiệp Trung Quốc đầu tư. Trong khi đó, Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) đang tăng tốc đầu tư vào khai thác và chế biến khoáng sản nhằm tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Hướng đi cho chiến lược khoáng sản của BRICS

Đại diện các nước BRICS chụp ảnh chung tại Hội nghị thượng đỉnh BRICS ở Rio de Janeiro, Brazil, ngày 6/7/2025. Ảnh: THX/TTXVN

Hiện BRICS chưa công bố một chiến lược thống nhất về khoáng sản chiến lược. Tuy nhiên, với tiềm lực và tầm ảnh hưởng của các nước thành viên, khối này có khả năng định hình quy tắc và chuẩn mực mới cho thị trường tài nguyên toàn cầu.

Là một nền tảng hợp tác giữa các nền kinh tế đang phát triển, BRICS hướng tới mục tiêu tạo đối trọng với hệ thống kinh tế – tài chính do phương Tây chi phối. Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng nếu chỉ tập trung vào lợi ích của các nước Nam bán cầu (Global South), BRICS có thể bỏ lỡ cơ hội thúc đẩy sự hợp tác rộng mở và cân bằng hơn.

Một chiến lược hiệu quả cần mở rộng hợp tác với cả các quốc gia phát triển, xây dựng chuỗi cung ứng minh bạch, ổn định và bền vững. Trong bối cảnh thế giới đang hình thành nhiều liên minh cạnh tranh giành quyền kiểm soát nguồn tài nguyên chiến lược, BRICS có cơ hội đóng vai trò cầu nối, hướng tới một nền kinh tế tài nguyên toàn cầu công bằng hơn.

Trung Quốc – nhân tố then chốt

Tương lai của chiến lược khoáng sản BRICS phụ thuộc nhiều vào cách Trung Quốc sử dụng sức mạnh tài nguyên của mình. Bắc Kinh lâu nay coi khoáng sản chiến lược là một công cụ quan trọng trong hoạch định chính sách đối ngoại và kinh tế.

Trong quan hệ với Ấn Độ, vấn đề đất hiếm cũng được thảo luận trong các cuộc tiếp xúc cấp cao. Trong chuyến thăm New Delhi hồi tháng 8, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị được cho là đã trấn an người đồng cấp Ấn Độ Subrahmanyam Jaishankar rằng Bắc Kinh sẽ xem xét mối quan ngại của Ấn Độ về chuỗi cung ứng đất hiếm.

Với vị thế hàng đầu trong lĩnh vực khoáng sản chiến lược, Trung Quốc có cơ hội thể hiện vai trò “nhà cung cấp có trách nhiệm” và đóng góp vào việc xây dựng trật tự tài nguyên ổn định hơn.

Tại Hội nghị Thượng đỉnh Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) gần đây ở Thiên Tân, Chủ tịch Tập Cận Bình đã công bố Sáng kiến Quản trị Toàn cầu, kêu gọi xây dựng “một hệ thống quản trị quốc tế công bằng và hợp lý hơn”.

Cách Trung Quốc sử dụng “quyền lực đất hiếm” trong thời gian tới được giới quan sát đánh giá là yếu tố có thể định hình đáng kể tương lai của thị trường khoáng sản toàn cầu.

Hải Vân/Báo Tin tức và Dân tộc