Trên đất Hà Yên xưa...

Hình tượng tùng, cúc, trúc, mai được chạm trổ ở đình làng Đình Trung, xã Yên Dương (Hà Trung).

Từ hành trình "thiên lý" của các vị vua

Với địa thế núi sông bao bọc, Hà Yên trước kia như một thung lũng nhỏ hết sức lợi hại. Phía Bắc là dãy núi Tam Điệp chắn, phía Nam là dãy núi đá vôi trước đình án ngữ một phần, cùng với dãy núi đồi Sến của xã Hà Tân tạo thành một bức tường thành vững chắc chạy dài tới huyện Thạch Thành và đến biên giới Việt - Lào. Không chỉ có núi bao quanh, sông Tống chạy qua địa phận của xã cùng với sông Hoạt ở phía Bắc tạo thành một mạng lưới giao thông đường thủy thuận lợi để con người tụ về xây dựng xóm làng. Đó là còn chưa kể, phía nam vùng đất này rất gần với di chỉ khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa (thị trấn Hà Lĩnh) thuộc văn hóa Đa Bút (cách ngày nay khoảng trên dưới 7 nghìn năm). Phía Tây gần với xã Hà Tiến, nơi các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra di chỉ khảo cổ học hang Chùa, nằm trong tầng văn hóa Hòa Bình. Phía Bắc là vùng Gia Miêu ngoại trang (thị trấn Hà Long), đất tổ của các vị vua nhà Nguyễn.

Có thể nói, không chỉ nằm trong vỉa tầng lịch sử, vùng đất này còn nằm trên trục đường “thiên lý”. Từ thế kỷ thứ VI, vua Lý Nam Đế (Lý Bôn) cùng Tả tướng Triệu Quang Phục đem quân đánh đuổi giặc Lương ở Nghệ An đã dừng chân ở đây. Đến thời Lý Thái Tổ (1010-1028), khi đem quân đi đánh Chiêm Thành tại Quảng Bình cùng đoàn quân của mình cũng nghỉ ở đất này, để rồi đến núi Ốc Sơn cho dựng ngôi chùa Long Cảm lưu truyền trong sử sách. Vua Trần Anh Tông khi vào phương Nam cũng chọn nơi đây để dừng chân. Nhiều vị vua triều Lê đã qua vùng đất này mỗi khi trở về thăm quê hương đất tổ và bái yết sơn lăng. Và trong cuộc tấn công “thần tốc”, người anh hùng “áo vải cờ đào” Quang Trung ra Bắc đánh giặc ngoại xâm, cùng các tướng sĩ vượt dòng Tống Giang qua đất Hà Yên, lập nên “phòng tuyến Tam Điệp” có một không hai trong lịch sử. Đến thời Nguyễn, đặc biệt là phong trào Cần Vương chống Pháp, nơi đây trở thành vùng đất hậu phương của chiến khu Gia Định lịch sử (1885-1886).

Những bước chân khai hoang và hành trình “thiên lý” của các vị vua đã phủ dày trên đất Hà Yên xưa, Yên Dương nay, để ai ai cũng nhớ và tự hào về miền “trầm tích” văn hóa.

... đến ngôi đình với kiến trúc chữ "Nhất"

Đến Yên Dương hôm nay, không chỉ thưởng thức “mắm tép tiến vua” mà còn được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của ngôi đình cổ Đình Trung.

Đình làng Đình Trung.

Theo các cụ cao tuổi kể lại, sở dĩ mắm tép được mệnh danh là “Mắm tép tiến vua” vì chỉ có đoạn sông Hoạt chảy qua địa bàn xã Yên Dương mới có loại tép với thân hình nhỏ, xanh trong. Bí quyết “mắm tép tiến vua” vẫn được người dân làng Đình Trung giữ gìn cũng như cái cách họ giữ gìn đình làng của mình từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Khảo sát về đình làng Đình Trung, TS Lê Thị Thảo viết: “Đình nằm cạnh con đường trục chính của làng nhưng mặt quay ra cánh đồng bát ngát, ngay trước mặt đình là con ngòi mà đến nay vẫn còn bến nước, có lẽ trước kia có thuyền vào đậu ngay trước mặt đình” (“Đình làng xứ Thanh”, NXB Thế giới, 2019).

Do các nguồn tài liệu ghi chép về dựng đình bị thất lạc, nên việc xác định thời gian xây dựng đình còn phải tiếp tục tìm tòi, nghiên cứu để bổ sung. Việc đánh giá giá trị của lịch sử ngôi đình hiện nay chỉ có thể căn cứ trên dấu ấn kiến trúc và nghệ thuật trang trí trên các mảng chạm khắc.

Sách “Lịch sử Đảng bộ xã Hà Yên”, có viết: “Theo các cụ cao tuổi trong làng kể lại, khi trùng tu đình (thời vua Tự Đức năm thứ nhất, 1883), mỗi suất đinh phải góp một chiếc rui bằng gỗ lim hoặc sến từ rừng Tam Quy mang về. Đình được tu sửa phần gỗ, mái lợp ngói thay lợp tranh”.

Đình làng Đình Trung dù không phải ngôi đình có kích thước lớn, đồ sộ nhưng lại có một kiến trúc đẹp với những đường nét chạm trổ tinh tế. Dù mỗi nguồn tài liệu ghi chép về thời gian dựng đình có độ vênh nhất định nhưng với kiến trúc chữ Nhất là một kiểu kiến trúc cổ xưa nhất của đình làng cộng với những hình nét chạm trổ, hầu hết mọi người đều khẳng định đây là kiến trúc thời Lê - Mạc, khoảng thế kỷ XVII-XVIII.

Điều giá trị nhất là đình làng vẫn còn được bảo tồn khá nguyên vẹn phần kiến trúc gỗ bên trong. Các mảng chạm khắc dày đặc, hình rồng, phượng, ngựa, hươu, voi, gà, rùa, cá chép,... rồi hình lá sen, chim sẻ và cả những ngôi nhà hình tháp núp bóng dưới cây mai, cây tùng... Rõ ràng, nghệ thuật trang trí không chỉ thỏa mãn yêu cầu “lấp kín” mà mang tính tạo hình rất cao. Ngắm nhìn những bức chạm khắc đó, ta thấy được một đời sống tươi vui, thoải mái, khoáng đạt ẩn sau nét tài hoa của người thợ mộc xưa.

Đình làng Đình Trung là một di tích lịch sử văn hóa và kiến trúc nghệ thuật, nơi thờ tự Thái úy Tô Hiến Thành - nhân vật lịch sử có nhiều công lao với vương triều Lý. Trong số 72 di tích trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa có thờ Tô Hiến Thành, riêng Hà Trung có tới 49 nơi thờ (theo “Thanh Hóa chư thần lục”), trong đó, đình làng Đình Trung được xem là một địa điểm đẹp, nhiều người đến chiêm bái. Ông Đinh Văn Đợi, Trưởng tiểu ban Quản lý Di tích lịch sử đình làng Đình Trung cho biết: "Hàng năm, vào ngày 18 tháng Giêng, tại đình làng Đình Trung lại diễn ra lễ “giỗ chung” (tưởng nhớ những người con của làng đã mất mà không xác định được ngày giỗ, trong đó có cả các anh hùng liệt sĩ). Mỗi dòng họ, mỗi gia đình vào chính lễ thường sắm sửa mâm cơm kính dâng thành hoàng làng và những người đã mất. Truyền thống ấy không chỉ nhắc nhở mọi người về lịch sử của làng mà còn là dịp để thông báo cho nhau những tin vui và những dự định sắp tới”.

Bài và ảnh: CHI ANH