Tiếp thêm động lực cho nghệ nhân vùng đồng bào dân tộc thiểu số

Nghệ nhân Ưu tú A Lễ (bản Kon Chênh, xã Măng Cành, huyện Kon Plông, tỉnh Kon Tum) ở lĩnh vực nghệ thuật trình diễn dân gian. (Ảnh: NGỌC LIÊN)

Năm 2019, Kon Chênh (xã Măng Cành, huyện Kon Plông, 2019, ông A Lễ ở bản tỉnh Kon Tum) vui mừng đón nhận danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú ở lĩnh vực nghệ thuật trình diễn dân gian. Vào thời điểm đó, ông được nhận khoảng 13 triệu đồng “tiền danh hiệu”. Tuy nhiên, về sau không còn nhận được bất kỳ khoản tiền thưởng hay trợ cấp nào khác.

Thu nhập của nghệ nhân A Lễ được khá ít ỏi từ công việc truyền dạy cồng chiêng hoặc tham gia biểu diễn văn nghệ. Là người Xơ Đăng nhánh Mơ Nâm, ông A Lễ rất am hiểu kỹ thuật cồng chiêng, thổi tà vẩu và đan lát. Trong đó, âm thanh phát ra từ sáo tà vẩu ngân vang, hòa nhịp cùng giai điệu cồng chiêng tạo nên sự lôi cuốn và sắc thái riêng trong những màn diễn xướng của người Mơ Nâm. Năm nay hơn 70 tuổi, nghệ nhân A Lễ vẫn tích cực dạy đánh cồng chiêng cho lớp trẻ.

Tương tự, già làng A Jring Đeng, dân tộc Ba Na (nhóm Jơ Lơng) ở làng Kon Brăp Ju (xã Tân Lập, huyện Kon Rẫy, tỉnh Kon Tum) được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú trong lĩnh vực phi vật thể vào năm 2018. Là người giàu kinh nghiệm về kỹ thuật cồng chiêng, dưới mái nhà rông của làng, già vẫn tận tâm truyền dạy đánh chiêng cho thế hệ trẻ mà không đòi hỏi bất cứ khoản thù lao hay kinh phí nào.

Ở buôn Akô Dhông, phường Tân Lập, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk, nghệ nhân Ama H’Loan năm nay đã gần 90 tuổi nhưng vẫn cần mẫn làm ra các nhạc cụ truyền thống của người Ê Đê, như: Đǐng buôt, Đǐng năm, Đǐng tăk ta. Là một trong những nghệ nhân chế tác nhạc cụ dân tộc còn lại của cả tỉnh Đắk Lắk, được phong tặng Nghệ nhân Ưu tú năm 2019, am hiểu cả sử thi, chỉnh âm cồng chiêng, nhưng giờ đây nhịp đánh cồng chiêng của ông không còn được vang lên trong không gian văn hóa truyền thống mà góp mặt cùng đội văn nghệ buôn để phục vụ du khách.

Tiền thù lao ít ỏi từ những đêm diễn không tương xứng với cống hiến, đóng góp của già Ama H’Loan trong công tác bảo tồn, gìn giữ các giá trị văn hóa phi vật thể.

Thực tế là ở địa bàn dân tộc thiểu số vùng sâu, vùng xa, công tác bảo tồn văn hóa gặp nhiều khó khăn từ con người đến kinh phí. Nguồn tiền nhà nước chỉ hỗ trợ một phần, còn công tác tự truyền dạy trong cộng đồng là chủ yếu. Nhiều địa phương chỉ mở được những lớp truyền dạy ngắn hạn trong khoảng hai tuần để học viên tiếp cận các kiến thức về văn hóa phi vật thể ở mức cơ bản.

Về lâu dài, chính nghệ nhân tiếp tục công việc sưu tầm, truyền dạy trong cộng đồng. Những nghệ nhân có danh hiệu hay được cộng đồng tôn vinh đều một lòng giảng dạy tri thức, kiến thức của văn hóa dân tộc mình. Dù mức tiền thưởng hạn chế, thậm chí không có thù lao, nhưng với tấm lòng trân quý di sản cha ông và lòng nhiệt tình, các nghệ nhân vẫn bền bỉ trao truyền.

Thêm nữa, những nghệ nhân trong cộng đồng thật sự là cuốn từ điển sống động về văn hóa lịch sử tộc người; là sợi dây kết nối quá khứ và hiện tại, gắn kết cộng đồng. Nhiều nghệ nhân là người có uy tín, là già làng được cộng đồng tin tưởng, quý trọng.

Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk Lại Đức Đại, bên cạnh kinh phí từ Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế-xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025 và Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035, thời gian tới, tỉnh Đắk Lắk sẽ có thêm nguồn lực để mở các lớp học hát kể sử thi.

Trong đó, đội ngũ trực tiếp truyền dạy chính là các nghệ nhân đang nắm giữ di sản này. Tỉnh sẽ xây dựng cơ chế để nghệ nhân hát kể sử thi có lương, phần nào hỗ trợ đời sống và động viên họ gắn bó với công tác gìn giữ giá trị của sử thi.

Sau khi Luật Di sản văn hóa năm 2024 được thông qua vào cuối năm 2024, mới đây, đầu tháng 1/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức lấy ý kiến Dự thảo Nghị định quy định chính sách đối với nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể. Trong đó quy định mức trợ cấp sinh hoạt hằng tháng đối với Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú.

Ngoài ra, họ còn được hưởng trợ cấp 100% tiền đóng bảo hiểm y tế… phù hợp bối cảnh thực tế. Dự thảo này đang đón nhận sự quan tâm của nhiều nghệ nhân và các cơ quan quản lý văn hóa.

Trong bối cảnh các nghệ nhân, chủ nhân di sản ngày càng ít đi thì chính sách, chế độ đãi ngộ, hỗ trợ thỏa đáng sẽ là sự ghi nhận, tôn vinh xứng đáng với vai trò, tài năng của lực lượng nòng cốt này trong công tác bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

NGỌC LIÊN