Thực thi thuế với hộ kinh doanh: Khoảng trống lớn trong truyền thông chính sách

Bà Lê Thị Duyên Hải, Phó Tổng thư ký Hội Tư vấn thuế Việt Nam đã có cuộc trao đổi với phóng viên Báo Công Thương xung quanh vấn đề này.

Đâu là lý do để ngành thuế lựa chọn con số 1 tỷ đồng?

- Theo bà, đâu là lý do ngành thuế đưa ra con số doanh thu 1 tỷ đồng đối với hộ kinh doanh sẽ phải áp dụng hóa đơn điện tử?

Bà Lê Thị Duyên Hải: Hiện cả nước có 5,2 triệu hộ kinh doanh, trong đó chỉ có 3,6 triệu hộ kinh doanh đăng ký thường xuyên. Trong số này, có hơn một nửa có đăng ký kinh doanh và được cấp Giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh. Số còn lại, chỉ đơn thuần đến cơ quan thuế xin cấp mã số thuế để hợp thức hóa hoạt động.

Không có chuyện bà bán rau, ông bán thịt phải xuất hóa đơn điện tử

Xét trong nhóm 3,6 triệu hộ đang được quản lý thường xuyên, thì cơ cấu của nhóm này cũng có sự phân loại, trong đó chỉ có khoảng 84 nghìn hộ kinh doanh được xếp vào nhóm "hộ lớn", tương đương với quy mô doanh nghiệp siêu nhỏ.

Theo pháp luật thuế, nhóm này được phân loại là ‘hộ kê khai’ tức là các hộ phải thực hiện nghĩa vụ khai thuế. Từ khi Luật Quản lý thuế số 38 có hiệu lực từ năm 2020 và theo quy định tại Nghị định 123 về hóa đơn, chứng từ, các hộ kê khai này đã được yêu cầu sử dụng hóa đơn điện tử. Tuy nhiên, chế độ này vẫn đang ở dạng "khuyến khích", chưa phải là chế độ bắt buộc.

Do chỉ là khuyến khích nên các hộ kinh doanh này chỉ xuất hóa đơn khi người mua yêu cầu. Điều này dẫn đến tình trạng phần lớn doanh thu thực tế không được thể hiện qua hóa đơn, đây chính là phần “chìm” của hoạt động kinh doanh, tức là phần mà cơ quan thuế không thể quản lý, không thể ước tính, cũng không thể đánh giá một cách đầy đủ.

Ngoài nhóm ‘hộ kê khai’, trong số 3,6 triệu hộ còn lại có khoảng chưa đến 1 triệu hộ được xếp vào diện ‘hộ khoán’. Với nhóm hộ khoán, cơ quan thuế sẽ ước tính doanh thu đầu năm trên cơ sở nhiều yếu tố như quy mô hoạt động, diện tích kinh doanh, số lao động, doanh số bán ra trong năm nay để tính cho số thuế năm sau. Trên cơ sở đó, số thuế phải nộp được chia đều cho 12 tháng để các hộ thực hiện nghĩa vụ nộp thuế hàng tháng.

Bộ Tài chính sau khi sàng lọc những hộ có doanh thu ước tính năm 2025 đạt từ 1 tỷ đồng trở lên có khoảng 31 nghìn hộ được gọi là hộ khoán lớn. Trong số 31 nghìn hộ khoán lớn này, có tới 16 nghìn hộ tại TP. Hồ Chí Minh, 9 nghìn hộ tại Hà Nội. Các hộ còn lại phân bố ở một số tỉnh, thành phố lớn khác. Tại các vùng sâu, vùng xa, gần như không có hộ kinh doanh nào đạt ngưỡng doanh thu này.

Do đó, nếu có thắc mắc vì sao áp dụng hóa đơn điện tử cho nhóm một tỷ đồng trở lên thì câu trả lời là nhóm này có quy mô đủ lớn, có khả năng đáp ứng yêu cầu công nghệ và tập trung chủ yếu ở khu vực có hạ tầng số phát triển.

Trong thời gian vừa qua, có dư luận truyền thông cho rằng mức doanh thu một tỷ đồng áp dụng với cả những người bán rau, bán hàng rong… là không chính xác. Đó chỉ là hiệu ứng tâm lý xuất phát từ thông tin chưa đúng.

- Vậy đâu là lý do khiến hàng triệu hộ kinh doanh đang “né” chính sách thuế và hóa đơn điện tử, thưa bà?

Bà Lê Thị Duyên Hải: Hiện nay, nếu không tính đến nhóm hộ kinh doanh không phải nộp thuế, thì còn hai nhóm chính là ‘hộ kê khai’ và ‘hộ khoán’. Về cơ sở tính thuế, hai nhóm này đều áp dụng tỷ lệ tính thuế giống nhau. Điểm khác biệt nằm ở phương thức xác định doanh thu. Theo đó, ‘hộ kê khai’ sẽ khai báo theo doanh thu thực tế, phát hành hóa đơn khi bán hàng trong khi hộ khoán nộp thuế theo doanh thu ước tính cả năm, được xác định từ đầu năm và ổn định trong suốt năm, trừ trường hợp có biến động lớn.

Trước đây việc sử dụng hóa đơn đối với hộ kê khai chỉ là khuyến khích, chưa bắt buộc. Từ khi có Nghị định 70/2025/NĐ-CP, hộ kê khai bắt buộc phải sử dụng hóa đơn. Họ được quyền lựa chọn giữa hóa đơn có mã của cơ quan thuế hoặc hóa đơn khởi tạo từ máy tính tiền. Hóa đơn khởi tạo từ máy tính tiền là quy định bắt buộc khi bán cho người tiêu dùng cuối cùng.

Bà Lê Thị Duyên Hải, Phó Tổng thư ký Hội Tư vấn thuế Việt Nam

Câu hỏi đặt ra là người tiêu dùng không muốn cung cấp thông tin cá nhân như mã số thuế, định danh cá nhân, thậm chí cả số điện thoại. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc phát hành hóa đơn nếu vẫn giữ yêu cầu kê khai thông tin người mua.

Để giải quyết vấn đề này, hóa đơn khởi tạo từ máy tính tiền đã được thiết kế theo hướng không yêu cầu bất kỳ thông tin nào của người mua. Hộ kinh doanh buộc phải xuất 100% hóa đơn bán ra, kể cả trong trường hợp người mua không cần lấy hóa đơn. Đây là giải pháp để kiểm soát doanh thu thực tế phát sinh.

Vấn đề khiến nhiều hộ kinh doanh e ngại không chỉ nằm ở các quy định thuế, mà còn ở câu chuyện “doanh thu thật”. Tôi phải nói thẳng rằng, khi bắt đầu sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền, doanh thu của hộ kinh doanh lập tức tăng gấp 4 đến 10 lần chỉ trong tháng đầu tiên.

Cần khẳng định rằng, con số doanh thu 1 tỷ đồng được sử dụng để phân loại hộ khoán lớn thực chất là số liệu trước khi áp dụng hóa đơn điện tử. Nếu áp dụng hóa đơn đầy đủ, con số 1 tỷ trở nên quá nhỏ, không còn phù hợp thực tế.

Truyền thông đúng hướng nhằm giảm thiểu tâm lý hoang mang

- Trên nhiều trang mạng xã hội cho rằng việc đánh bắt hải sản, trồng rau, nuôi gà để bán thì lấy đâu ra hóa đơn để xuất ra cho hộ kinh doanh, điều này đồng nghĩa là gây khó cho chính cả người nuôi trồng và hộ kinh doanh. Vấn đề này được hiểu đã đúng chưa, thưa bà?

Bà Lê Thị Duyên Hải: Tôi cũng từng tham gia nhiều chương trình truyền thông, nơi có người nêu câu hỏi như: “Tôi đánh bắt hải sản, tôi trồng rau, nuôi gà, bán gà, vậy tôi có phải xuất hóa đơn không?”. Tôi xin khẳng định đó là những đối tượng không chịu thuế giá trị gia tăng, nên không phải xuất hóa đơn.

Nếu người mua là cá nhân tiêu dùng, thì không cần hóa đơn. Nhưng nếu người mua là hộ hoặc doanh nghiệp cần hóa đơn để bán lại thì họ sẽ cần chứng từ đầu vào. Trong trường hợp này, người bán (nông dân, ngư dân...) không phải xuất hóa đơn, mà người mua sẽ lập bảng kê ghi rõ mua hàng từ đâu, từ ai, nhằm xác minh nguồn gốc hàng hóa. Cách làm này giúp bảo vệ quyền lợi của cả bên bán và bên mua, đồng thời phù hợp thực tiễn.

Với hộ kinh doanh thương mại, thuế suất hiện hành rất thấp, chỉ 1% trên tổng doanh thu bán ra. Tất nhiên, thuế được tính trên toàn bộ doanh thu, không phân biệt giá vốn mua vào là bao nhiêu. Đây là điểm vẫn còn chưa thực sự hợp lý, nhưng là nguyên tắc hiện hành.

Về thuế thu nhập cá nhân, mức thuế càng nhỏ hơn nữa, chỉ 0,5% trên doanh thu với ngành thương mại. Trên thực tế, nhiều hộ cho rằng khoản thuế phải nộp không đáng kể so với chi phí kinh doanh. Nhưng khi doanh thu thật được ghi nhận đầy đủ qua hóa đơn, thì thuế phát sinh mới bắt đầu được quan tâm đúng mức. Đây là bước chuyển biến từ việc "làm để làm" sang "làm để minh bạch" trong kinh doanh.

- Như bà vừa chia sẻ, Nghị định 70 được cho là bước chuyển biến từ việc "làm để làm" sang "làm để minh bạch" trong kinh doanh, nhưng vì sao các hộ kinh doanh lại phản ứng với các chính sách này?

Bà Lê Thị Duyên Hải: Trước hết, cần khẳng định việc ban hành Nghị định 70, việc thực hiện hóa đơn khởi tạo từ máy tính tiền là chủ trương hoàn toàn đúng. Đây là chính sách có ý nghĩa lâu dài.

Việc chọn ngưỡng 1 tỷ đồng doanh thu là nhằm tạo điều kiện cho các hộ khoán làm quen với việc quản lý bán hàng, tập dượt việc ghi chép sổ sách, quản trị kinh doanh để từng bước nâng cấp lên thành doanh nghiệp. Qua đó, chúng ta tăng quy mô khu vực doanh nghiệp, hướng đến mục tiêu có 2 triệu doanh nghiệp, đồng thời cũng giúp chính các hộ kinh doanh tự quản lý tốt hơn hiệu quả hoạt động của mình.

Tuy nhiên, cách triển khai hiện nay chưa thực sự thuận lòng dân. Có người gọi điện hỏi tôi rằng, chúng tôi đang bán hàng ở chợ thì làm hóa đơn thế nào? Trong khi thực tế, những người này không phải nộp một đồng thuế nào, chứ chưa nói đến việc xuất hóa đơn. Như vậy, có thể thấy phần lớn nỗi lo lắng là do thiếu hiểu biết về chính sách, gây tâm lý hoang mang.

Do đó, công tác truyền thông chính sách cần phải đúng hướng, rõ ràng, theo từng đối tượng cụ thể. Ngoài ra, chúng ta cũng cần xem lại chính sách thuế, chế độ kế toán, phương pháp quản lý thuế và thủ tục hành chính đối với hộ kinh doanh. Đối với hộ khoán, hiện nay có thể nói là quá đơn giản, quá an toàn. Nhưng với hộ kê khai, thì câu chuyện lại khác.

Có những hộ chỉ đơn thuần là một điểm bán hàng, nhưng cũng có hộ có chuỗi cửa hàng ở nhiều địa phương, có mô hình sản xuất kết hợp bán lẻ, hoạt động trên nhiều lĩnh vực. Do đó, việc phân loại mô hình, quy mô hộ kinh doanh để áp dụng chế độ kế toán phù hợp là rất quan trọng.

Nếu hộ chỉ mua vào, bán ra đơn giản, thì sổ thu chi là đủ. Không cần tới bảy loại sổ kế toán, không cần quá nhiều tờ khai, không nhất thiết phải có hàng loạt phụ lục như hiện nay. Ngược lại, nếu là mô hình kinh doanh phức tạp, thì mới cần chế độ kế toán chi tiết hơn.

Xin cảm ơn bà!

Trong số 3,6 triệu hộ kinh doanh đang được cơ quan thuế quản lý hiện chỉ một nhóm nhỏ trong số này phải thực hiện quy định tại Nghị định số 70 về xuất hóa đơn điện tử từ máy tính tiền.

Nguyễn Hạnh