Thiếu tội danh hình sự- 'lực cản' trong xử lý tội phạm đa cấp biến tướng

Trong hơn một thập kỷ qua, bán hàng đa cấp "biến tướng" tại Việt Nam đã gây ra thiệt hại lớn, khiến hàng trăm nghìn người mất tiền và rơi vào cảnh nợ nần. Những vụ việc như Công ty Liên Kết Việt (2015) hay các mô hình đa cấp núp bóng "đầu tư tài chính" trên nền tảng kỹ thuật số là những ví dụ điển hình. Tuy nhiên, việc thiếu tội danh hình sự riêng biệt về bán hàng đa cấp khiến cơ quan chức năng gặp khó khăn trong việc xử lý và truy tố các hành vi lừa đảo. Vì vậy, nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế và hoàn thiện Bộ luật Hình sự Việt Nam là cần thiết để ứng phó hiệu quả với các thủ đoạn tinh vi trong tương lai.

Cả nước chỉ còn 20 doanh nghiệp bán hàng đa cấp hợp pháp. Ảnh minh họa

Kinh nghiệm quốc tế trong xử lý tội phạm bán hàng đa cấp

Hoa Kỳ: Phân định rõ ràng giữa mô hình bán hàng đa cấp hợp pháp (MLM) và mô hình kim tự tháp lừa đảo

Theo Ủy ban Thương mại Liên bang Hoa Kỳ (FTC), mô hình MLM hợp pháp phải có hai điều kiện chính: doanh thu chủ yếu phải đến từ việc bán sản phẩm thực tế và việc tuyển dụng người mới chỉ đóng vai trò hỗ trợ, không phải là nguồn thu chính. Nếu một mô hình chủ yếu thu nhập từ việc chiêu mộ người tham gia mới, nó có thể bị coi là mô hình kim tự tháp bất hợp pháp và sẽ bị truy tố theo pháp luật, như trong vụ AdvoCare (2019), công ty này bị phạt 150 triệu USD và phải chấm dứt hoạt động vì khuyến khích tuyển dụng nhiều hơn là bán sản phẩm.

Ngoài FTC, Bộ Tư pháp Hoa Kỳ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý các công ty MLM vi phạm. Bộ Tư pháp có thể khởi tố hình sự đối với những tổ chức điều hành mô hình kim tự tháp và áp dụng hình phạt nặng như tù giam và phạt tiền.

Ngoài các cơ quan liên bang, các tiểu bang cũng có những quy định riêng để điều chỉnh và xử lý các mô hình MLM. Một số tiểu bang có các quy định nghiêm ngặt hơn, như thu hồi giấy phép hoạt động, phạt tiền hoặc yêu cầu các công ty bồi thường cho người tiêu dùng nếu vi phạm.

Hoa Kỳ cũng chú trọng đến việc giáo dục công chúng nhận biết các dấu hiệu của mô hình kim tự tháp và cách tránh tham gia vào các công ty đa cấp lừa đảo. Thêm vào đó, nhiều vụ kiện tập thể đã được tổ chức để yêu cầu bồi thường thiệt hại và ngừng hoạt động của các mô hình bán hàng đa cấp lừa đảo, góp phần bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.

Canada: Quy định hình sự cụ thể trong Luật Cạnh tranh

Theo Luật Cạnh tranh của Canada, các mô hình yêu cầu người tham gia mua hàng trước và thu lợi chủ yếu từ việc tuyển mộ người mới thay vì bán sản phẩm là vi phạm pháp luật. Những hành vi này bị coi là hành vi hình sự và có thể bị xử phạt với hình phạt lên đến 5 năm tù và tiền phạt không giới hạn.

Cơ quan Cạnh tranh Canada chịu trách nhiệm giám sát và điều tra các hành vi này, đồng thời có quyền khởi tố hình sự. Ngoài việc xử lý hành vi vi phạm, cơ quan này còn cảnh báo và giáo dục người tiêu dùng về các mô hình lừa đảo. Các tỉnh bang của Canada cũng có thể áp dụng quy định riêng để kiểm soát hoạt động bán hàng đa cấp và bảo vệ người tiêu dùng.

Trung Quốc: Hình phạt nghiêm khắc và xử lý hình sự trực tiếp

Theo Quy định về Cấm bán hàng đa cấp ban hành từ năm 2005, tất cả các hình thức bán hàng đa cấp mà lợi nhuận chủ yếu đến từ việc tuyển mộ người mới thay vì bán sản phẩm thực tế đều bị cấm. Những tổ chức hoặc cá nhân tham gia vào các mô hình này có thể bị xử lý hình sự với hình phạt lên đến tù chung thân nếu thiệt hại gây ra nghiêm trọng.

Bên cạnh án tù, các cá nhân và tổ chức vi phạm có thể phải đối mặt với mức phạt tiền rất nặng, tùy thuộc vào mức độ thiệt hại mà hành vi lừa đảo gây ra. Một điểm đặc biệt trong pháp luật Trung Quốc là việc xử lý tập thể, trong đó toàn bộ ban lãnh đạo công ty vi phạm sẽ bị truy cứu trách nhiệm, giúp tăng tính răn đe và ngăn ngừa hành vi lừa đảo.

Ngoài ra, Trung Quốc cũng chú trọng đến việc giáo dục người tiêu dùng, thường xuyên thực hiện các chiến dịch cảnh báo để giúp công chúng nhận diện các dấu hiệu của mô hình kim tự tháp và tránh rơi vào bẫy lừa đảo.

Những lỗ hổng pháp lý tại Việt Nam cần khắc phục

Mặc dù Việt Nam đã có Luật Cạnh tranh và Nghị định 40/2018/NĐ-CP điều chỉnh hoạt động bán hàng đa cấp, nhưng:

Chưa có tội danh hình sự riêng biệt trong Bộ luật Hình sự dành riêng cho tội phạm bán hàng đa cấp. Hiện nay, hành vi vi phạm trong bán hàng đa cấp chỉ được xử lý khi có dấu hiệu “lừa đảo chiếm đoạt tài sản” hoặc “kinh doanh trái phép”.

Năm 2024, công ty TNHH Kyowon The Orm Việt Nam bị xử phạt số tiền 255 triệu đồng

Thiếu tiêu chí phân biệt giữa đa cấp hợp pháp và bất hợp pháp. Mặc dù có quy định về “kinh doanh theo mô hình kim tự tháp” tại Điều 10 Nghị định 42/2014/NĐ-CP, nhưng việc phân biệt giữa mô hình đa cấp hợp pháp và bất hợp pháp vẫn còn thiếu rõ ràng, dẫn đến khó khăn trong việc quản lý và xử lý vi phạm.

Việc kiểm soát, cấp phép và rút phép đối với các doanh nghiệp bán hàng đa cấp còn chậm, thiếu minh bạch. Điều này tạo điều kiện cho các mô hình bất hợp pháp hoạt động mà không bị phát hiện kịp thời.

Hiện chưa có cơ chế cảnh báo sớm hiệu quả đối với cộng đồng về các mô hình bán hàng đa cấp bất hợp pháp, dẫn đến người tiêu dùng dễ bị lừa đảo.

Bài học mở cho Việt Nam

Thứ nhất, xây dựng tội danh hình sự riêng biệt: Việt Nam cần tạo ra một tội danh hình sự riêng biệt trong Bộ luật Hình sự dành cho tội phạm bán hàng đa cấp, giúp dễ dàng xử lý các hành vi lừa đảo mà không phải chứng minh thiệt hại cụ thể.

Thứ hai, phân cấp mức độ xử lý: Cần có quy định rõ ràng về việc phân cấp mức độ xử lý hình sự dựa trên số người bị hại, mức tiền huy động và tính chất lừa đảo của mô hình. Việc này sẽ giúp đảm bảo tính công bằng và hiệu quả trong việc xử lý các vụ vi phạm.

Thứ hai, xây dựng tiêu chí nhận diện mô hình đa cấp lừa đảo: Lợi nhuận chủ yếu đến từ tuyển dụng người mới, không dựa vào giá trị hàng hóa; Yêu cầu đóng tiền lớn ban đầu mà không có quyền hoàn trả; Không có hàng hóa hoặc có hàng hóa nhưng không có nhu cầu thực trên thị trường.

Thứ ba, thiết lập cơ chế cảnh báo và công khai vi phạm: Công khai danh sách công ty đa cấp đã bị xử phạt/thu hồi giấy phép trên cổng thông tin chính phủ. Đồng thời xây dựng hệ thống cảnh báo sớm để cảnh báo công chúng về các mô hình đa cấp lừa đảo kịp thời.

Thứ tư, tăng cường phối hợp quốc tế: Gia nhập các sáng kiến khu vực về chống lừa đảo tiêu dùng. Điều này sẽ giúp Việt Nam cập nhật các biện pháp mới và phối hợp với các quốc gia khác để xử lý các mô hình lừa đảo quốc tế. Thêm vào đó, cần chia sẻ thông tin liên quốc gia về các tổ chức đa cấp xuyên biên giới, đặc biệt là trong các lĩnh vực mới như tiền ảo, đầu tư tài chính, game blockchain, giúp ngăn chặn các mô hình lừa đảo ngày càng tinh vi và xuyên quốc gia.

Thanh Thanh