Thể chế minh bạch là nền tảng cho chuỗi giá trị bền vững

Không thể bền vững nếu tính tự chủ thấp

Trong bối cảnh Việt Nam hội nhập rất sâu rộng, đặc biệt là triển khai Nghị quyết số 59-NQ/TW về hội nhập quốc tế trong tình hình mới, yêu cầu đặt ra là phải phát triển chuỗi giá trị bền vững - PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội Khoa học kinh tế Việt Nam nói tại hội thảo “Tăng cường liên kết thị trường, ổn định chuỗi cung ứng và cải thiện năng lực cạnh tranh" do Cục Xúc tiến thương mại, Bộ Công Thương tổ chức mới đây.

Giai đoạn 2026 – 2028, 100% sàn thương mại điện tử và siêu thị công bố, hiển thị thông tin hộ chiếu số sản phẩm (DPP/QR) theo chuẩn. Ảnh: Đan Thanh

Chuỗi này bao gồm các khâu từ nghiên cứu, thiết kế, sản xuất, logistics, marketing, phân phối, đến dịch vụ sau bán hàng và phải được tổ chức để bảo đảm cả 3 trụ cột. Về kinh tế, chuỗi giúp tạo giá trị gia tăng cao, nâng cao năng suất và khả năng cạnh tranh. Về xã hội, nó tạo việc làm chất lượng, bảo đảm công bằng, bảo vệ quyền lợi người lao động và người tiêu dùng. Về môi trường, chuỗi sẽ giảm phát thải, tiết kiệm năng lượng, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn và thực hiện trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR).

Chuỗi giá trị của nước ta hiện vẫn còn yếu, xét cả ở góc độ liên kết và cơ cấu. Ông Tuấn phân tích, liên kết giữa doanh nghiệp trong nước với doanh nghiệp FDI rất yếu, thể hiện qua tỷ lệ nội địa hóa sản phẩm công nghiệp rất thấp, ngành điện từ chỉ khoảng 10%, công nghiệp ô tô 10 – 15%. Liên kết giữa các doanh nghiệp trong nước cũng hạn chế và không có doanh nghiệp đủ lớn để dẫn dắt các doanh nghiệp khác - đồng nghĩa chưa kiểm soát được chuỗi giá trị.

Nghiên cứu của Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam cho thấy, 65% doanh nghiệp chưa có sự chuẩn bị tham gia chuỗi giá trị toàn cầu, chỉ 15,3% có chiến lược tổng thể dài hạn. Doanh nghiệp sản xuất còn phụ thuộc nhiều nguyên liệu nhập khẩu, như ngành dệt may là 50%, da giày 45%. “Khi tự chủ không cao thì chuỗi giá trị không thể bền vững”, ông Tuấn phát biểu.

Phó Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại Bùi Quang Hưng bổ sung, thị trường trong nước với hơn 100 triệu dân là động lực quan trọng cho tăng trưởng. Tuy nhiên, kết nối giữa sản xuất, phân phối và tiêu dùng trong nước còn nhiều bất cập; việc khai thác tiềm năng thị trường nội địa chưa tương xứng với quy mô. Đặc biệt, sức chống chịu của hệ thống cung ứng nội địa trước các biến động toàn cầu còn hạn chế.

Xác nhận điều này, Phó Cục trưởng Cục Quản lý và phát triển thị trường trong nước Bùi Nguyễn Anh Tuấn thông tin, hệ thống phân phối đóng vai trò quan trọng, được ví như “hệ thần kinh” của thị trường nội địa, kết nối sản xuất, lưu thông, tiêu dùng. Quy mô mạng lưới hiện rất rộng, trải khắp từ siêu thị, trung tâm thương mại đến hàng nghìn chợ hạng III ở nông thôn, miền núi; song phân bố chưa đồng đều, chất lượng hạ tầng và quản trị còn chênh lệch, đặc biệt ở khu vực truyền thống. Theo báo cáo của lực lượng quản lý thị trường, có tới 70% các vụ việc vi phạm liên quan đến hàng giả, hàng nhái, hàng không rõ nguồn gốc xuất xứ xảy ra tại chợ truyền thống và cửa hàng nhỏ lẻ.

Rà soát yêu cầu về bền vững đối với các công đoạn trong chuỗi

PGS.TS. Bùi Quang Tuấn cho rằng, để xây dựng chuỗi giá trị bền vững, nếu chỉ dựa trên ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường là không đủ, mà cần bổ sung trụ cột thể chế. Đây chính là nền tảng quyết định sự bền vững; nếu thể chế không minh bạch sẽ khó bền vững.

Do vậy, Nhà nước cần hoàn thiện chính sách, tạo môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp hoạt động; tập trung thực hiện các đột phá chiến lược đưa ra gần đây; rà soát yêu cầu về bền vững đối với các công đoạn của chuỗi giá trị bền vững với tất cả các khâu để tạo giá trị gia tăng cao, nâng cao năng suất và khả năng cạnh tranh, kiểm soát được chất lượng sản phẩm.

Cùng với đó, cần phát triển mạnh công nghiệp hỗ trợ để tăng tỷ trọng “nội địa hóa” cao hơn; giảm chi phí logistics, ưu tiên dự án cảng/kho lạnh/đường giao thông để đưa chi phí của logistics đạt mục tiêu 15% GDP… “Về cơ bản, thể chế chính sách quan trọng đã có, vấn đề là thực hiện thế nào cho hiệu quả”, ông Tuấn nhấn mạnh.

Ở góc độ doanh nghiệp, đại diện Công ty TNHH Trầm Hương Lotus Khánh Hòa đề xuất, để xây dựng chuỗi cung ứng bền vững và minh bạch, trước tiên cần quy hoạch và phát triển vùng nguyên liệu bền vững.

Tiếp đến, phải chuẩn hóa và minh bạch nguồn gốc thông qua kết hợp tem truy gốc xuất xứ để minh bạch hành trình sản phẩm; liên kết chuỗi giá trị, hình thành chuỗi giá trị khép kín từ nông dân trồng - doanh nghiệp chế biến - nhà phân phối - người tiêu dùng; xây dựng thương hiệu và xúc tiến quốc tế; đồng thời phải thực hiện trách nhiệm xã hội và phát triển bền vững. Khi áp dụng đồng bộ các giải pháp sẽ giúp tăng năng lực cạnh tranh bằng sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế, minh bạch và có chứng chỉ, mở rộng thị trường xuất khẩu vào các phân khúc cao cấp, nâng cao giá trị sản phẩm.

Chuỗi giá trị bền vững bao gồm cả mạng lưới phân phối. Ông Bùi Nguyễn Anh Tuấn cho biết, giai đoạn 2026 – 2028, bảo đảm 100% sàn thương mại điện tử và siêu thị công bố, hiển thị thông tin hộ chiếu số sản phẩm (DPP/QR) theo chuẩn; 100% hoạt động kiểm tra của quản lý thị trường sử dụng ứng dụng truy xuất và cơ sở dữ liệu liên thông; áp dụng truy xuất bắt buộc với nhóm rủi ro cao (thực phẩm tươi sống, dược phẩm mỹ phẩm, đồ chơi trẻ em, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, xăng dầu, điện, điện tử) và mở rộng theo lộ trình rủi ro…

Theo ông Bùi Nguyễn Anh Tuấn, với hành lang pháp lý mới, nền tảng số quốc gia về truy xuất, cơ chế thực thi dựa trên rủi ro và sự phối hợp liên thông, Việt Nam có đủ điều kiện để hạn chế gian lận, giảm chi phí tuân thủ, nâng cao năng lực cạnh tranh, bảo vệ người tiêu dùng và thúc đẩy phát triển bền vững thị trường nội địa.

Đan Thanh