Thầy Hiệu trưởng đặt câu hỏi về năng lực sáng tạo khi ChatGPT khiến con người 'an nhàn' hơn

Đó là vấn đề được Tiến sĩ Lê Công Lợi - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Chuyên Khoa học Tự nhiên (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) đặt ra, tại Hội nghị tổng kết công tác tập huấn, bồi dưỡng các đội tuyển tham dự Olympic khu vực và quốc tế giai đoạn 2016-2025, diễn ra ngày 7/11/2025.

Theo thầy Lợi, cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 mang lại nhiều lợi thế cho giáo dục nhưng đồng thời cũng đặt ra những thách thức mới, nhất là trong công tác phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi.

Thách thức phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi trong kỷ nguyên số

Tiến sĩ Lê Công Lợi - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Chuyên Khoa học Tự nhiên (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội). Ảnh: Trần Hiệp

Theo thầy Lợi, có một thực tế mà người dạy phải chấp nhận là “người học nhiều khi giỏi hơn người dạy”. Điều này tạo áp lực không nhỏ, buộc giáo viên phải không ngừng tự học, say mê cập nhật tri thức, rèn luyện và nâng cao năng lực chuyên môn trong suốt quá trình giảng dạy.

Thách thức tiếp theo được vị hiệu trưởng đề cập đến chính là ChatGPT nói riêng và các sản phẩm trí tuệ nhân tạo nói chung. Theo thầy Lợi, ChatGPT là ví dụ điển hình cho sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo. Công cụ này mang lại nhiều tiện ích hỗ trợ giáo viên, song cũng đặt ra những thách thức mới trong việc duy trì và phát triển năng lực sáng tạo của người học, vốn là yếu tố cốt lõi trong quá trình nhận thức.

Thầy Lợi cho rằng, nếu biết sử dụng đúng cách, trí tuệ nhân tạo có thể là học liệu rộng lớn giúp người học học hiệu quả hơn, nhưng nếu lạm dụng hoặc thiếu định hướng, thì nó có thể làm xói mòn những giá trị cốt lõi của giáo dục về tư duy, phản biện và sáng tạo.

Trong khi đó, sáng tạo là năng lực đặc biệt và cũng là mục tiêu cao nhất trong tư duy học tập, đặc biệt quan trọng đối với công tác bồi dưỡng học sinh giỏi. Lao động là yếu tố trung tâm trong sự hình thành nhân cách và trí tuệ con người. Lao động giúp con người rèn luyện đức tính chăm chỉ, sáng tạo, có trách nhiệm và hoàn thiện bản thân.

Tuy nhiên, trước những thành tựu của cuộc cách mạng Công nghiệp 4.0 đem lại thì con người sẽ an nhàn hơn, theo một nghĩa nào đó nhiều người sẽ lao động ít hơn, thậm chí không cần phải lao động.

Các đại biểu tham dự Hội nghị tổng kết công tác tập huấn, bồi dưỡng đội tuyển dự thi Olympic khu vực và quốc tế giai đoạn 2016-2025. Ảnh: Trần Hiệp

Cũng theo thầy Lợi, có thể nhận thấy năm nhóm thách thức chính trong giáo dục và bồi dưỡng học sinh giỏi thời 4.0.

Thứ nhất, nhiều học sinh ngày nay ngại học khó. Học tập vốn là một hình thức lao động đặc biệt, đòi hỏi công sức, thời gian và sự kiên trì, trong khi con người tự nhiên có xu hướng tìm đến những hoạt động dễ chịu, vui chơi. Do đó, số học sinh đam mê các môn học khó, yêu cầu tư duy cao, dám thử thách bản thân theo tinh thần “Olympic” đang ngày càng giảm.

Thứ hai, phương thức học tập hiện nay khiến người học được hỗ trợ rất nhiều từ “người thầy gián tiếp” là Internet và các công cụ trí tuệ nhân tạo. Điều này khiến công tác chuẩn bị bài giảng của giáo viên bồi dưỡng học sinh giỏi trở nên công phu hơn, đòi hỏi nhiều thời gian và công sức hơn so với dạy học đại trà. Hệ quả là số lượng giáo viên giỏi chuyên môn, tâm huyết với công tác bồi dưỡng học sinh giỏi có thể giảm dần.

Thứ ba, với các môn như Vật lý, Hóa học, Sinh học được tích hợp trong môn Khoa học Tự nhiên, hay Lịch sử và Địa lý gộp chung ở bậc trung học cơ sở, nhiều giáo viên hiện nay chưa đủ năng lực giảng dạy sâu toàn bộ nội dung của cả hai lĩnh vực do quá trình bồi dưỡng, đào tạo lại còn hạn chế. Điều này khiến việc phát hiện và bồi dưỡng học sinh có năng khiếu ở từng lĩnh vực riêng trở nên khó khăn, dẫn tới chậm trễ trong việc khuyến khích và phát triển tài năng.

Thứ tư, xu hướng nhiều phụ huynh mong muốn con học toàn diện, giỏi đều các môn cũng tạo ra rào cản nhất định đối với công tác phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi.

Và cuối cùng, cùng với điều kiện kinh tế được nâng cao, nhiều phụ huynh không còn muốn con theo hướng học sinh giỏi vì cho rằng con sẽ phải học tập, tức là lao động trí óc với cường độ và thời gian cao hơn rất nhiều so với các bạn cùng trang lứa.

Những thách thức này, theo thầy Lợi, đặt ra yêu cầu cấp thiết cho ngành giáo dục trong việc đổi mới phương pháp dạy học, phát huy năng lực sáng tạo và khơi dậy tinh thần nỗ lực, dấn thân của học sinh trong kỷ nguyên công nghệ số.

Giáo dục nhân tài là một quá trình gồm bốn bước

Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Đỗ Đức Thái - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Ảnh: Trần Hiệp

"Vì sao đất nước cần nhân tài? Nhận diện nhân tài đích thực bằng cách nào? Làm sao hình thành và phát triển đội ngũ nhân tài cho đất nước?"

Đây là ba câu hỏi được Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Đỗ Đức Thái (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội), người từng giành huy chương đồng Olympic Toán quốc tế năm 1978, đặt ra tại hội nghị.

Chia sẻ tại hội nghị, thầy Thái cho biết mình là một trong số ít học sinh dự thi quốc tế thời đó chọn học sư phạm, trở thành giáo viên và sau này tiếp tục huấn luyện đội tuyển Toán quốc tế.

Theo thầy, trong thời đại hiện nay, sự cạnh tranh giữa các quốc gia không còn nằm ở nhân công giá rẻ mà chính là ở hàm lượng tri thức và chất xám trong từng sản phẩm. Một quốc gia với quy mô dân số 100 triệu người sẽ khó có thể trở thành nước phát triển nếu chỉ dựa vào các lĩnh vực dịch vụ và phi công nghệ.

Do đó, cần xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao để đáp ứng yêu cầu chuyển đổi công nghệ, đặc biệt trong bối cảnh thực hiện Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Về việc xác định đúng đối tượng nhân tài, thầy Thái cho rằng đây là khâu đặc biệt quan trọng, “nhìn không chuẩn sẽ đi nhầm đường”.

Chủ trương “học thật, thi thật, nhân tài thật” được Thủ tướng Phạm Minh Chính khẳng định là con đường đúng đắn, thể hiện qua việc phát triển hệ thống trường chuyên, lớp chuyên và các kỳ thi học sinh giỏi, là nền tảng giúp hình thành đội ngũ nhân tài của đất nước.

Theo thầy Thái, giáo dục nhân tài là một quá trình gồm bốn bước: phát hiện, bồi dưỡng, đào tạo và sử dụng. Trong đó, khâu sử dụng nhân tài có ý nghĩa quyết định, đặc biệt ở chính sách đãi ngộ.

Doãn Nhàn