Thay đổi hành vi tiêu dùng để ngăn chặn thực phẩm 'bẩn'

Thay đổi hành vi tiêu dùng để hàng giả, hàng kém chất lượng không còn đất sống - Ảnh minh họa

PV: Thời gian qua, các cơ quan chức năng liên tục triệt phá các đường dây sản xuất kinh doanh thực phẩm giả với quy mô lớn. Theo ông, vai trò của người tiêu dùng đối với sự bùng phát của thực phẩm "bẩn", thực phẩm giả như thế nào?

PGS.TS Phạm Mạnh Hà: Việc các đường dây sản xuất, kinh doanh thực phẩm bẩn, kém chất lượng và đặc biệt là thực phẩm giả phát triển quy mô lớn trong thời gian ngắn, gây rúng động dư luận, có thể nói một phần không nhỏ là do những yếu tố tâm lý của người tiêu dùng.

Sự dễ dãi và thiếu thông tin: Một bộ phận người tiêu dùng vẫn còn dễ dãi trong việc lựa chọn sản phẩm, ít tìm hiểu kỹ về nguồn gốc, xuất xứ, hoặc các thông tin kiểm định chất lượng. Họ có thể ưu tiên giá rẻ hoặc sự tiện lợi hơn là chất lượng và an toàn.

PGS.TS Phạm Mạnh Hà trao đổi cùng PV Báo PNVN

Tâm lý đám đông và hiệu ứng lan truyền: Trong thời đại mạng xã hội phát triển, tâm lý đám đông có ảnh hưởng rất lớn. Khi một sản phẩm được nhiều người mua hoặc được quảng cáo rầm rộ, đặc biệt qua các KOLs (người có ảnh hưởng) hoặc các tài khoản mạng xã hội, người tiêu dùng dễ dàng tin tưởng và mua theo mà không kiểm chứng. Các đối tượng lừa đảo thường lợi dụng tâm lý này để tạo hiệu ứng "sản phẩm hot", "sản phẩm độc quyền" để thu hút khách hàng.

Chạy theo cảm xúc và niềm tin mù quáng: Nhiều người tiêu dùng ra quyết định mua hàng dựa trên cảm xúc, đặc biệt là mong muốn có được hiệu quả nhanh chóng (ví dụ như giảm cân thần tốc, da đẹp cấp tốc, con cao lớn thông minh). Các quảng cáo thực phẩm chức năng, sữa…, thường đánh vào tâm lý này, vẽ ra viễn cảnh lý tưởng mà không cần đến bằng chứng khoa học cụ thể. Niềm tin vào lời giới thiệu, lời mách bảo từ người quen hoặc các review ảo trên mạng cũng góp phần khiến họ bỏ qua sự cảnh giác.

Thiếu kỹ năng nhận biết: Nhiều người thiếu kiến thức và kỹ năng cơ bản để nhận biết thực phẩm an toàn, thực phẩm có dấu hiệu bất thường, hoặc cách phân biệt hàng thật, hàng giả.

Nguyễn Thị Thái Hằng (Hằng Du Mục), Phạm Quang Linh (Quang Linh Vlogs) với đường dây bán Kẹo rau củ Kera

PV: Phải chăng các đối tượng sản xuất kinh doanh thực phẩm "bẩn", thực phẩm giả, đã nắm bắt được sự "dễ dãi" của người tiêu dùng?

PGS.TS Phạm Mạnh Hà: Việc các đường dây tiêu thụ thực phẩm giả, kém chất lượng chủ yếu sản xuất, kinh doanh "khép kín" trên các nền tảng mạng, tức là sản xuất và tổ chức phân phối trực tiếp thông qua không gian mạng, điển hình như vụ sữa giả HIUP, cho thấy các đối tượng này đã nắm bắt rất tốt xu hướng tiêu dùng của một bộ phận người dân, như sau:

Khai thác tâm lý tin tưởng vào kênh riêng: Khi tự sản xuất và xây dựng hệ thống phân phối riêng (qua fanpage, nhóm kín, sàn thương mại điện tử tự lập), các đối tượng tạo ra một "môi trường" mà ở đó họ có thể kiểm soát thông tin hoàn toàn. Người tiêu dùng cảm thấy như đang mua hàng trực tiếp từ nhà sản xuất, được hưởng ưu đãi riêng, từ đó dễ dàng tin tưởng hơn, giảm sự nghi ngờ về chất lượng sản phẩm.

Đánh vào cảm xúc và sự tiện lợi: Mua hàng trực tuyến mang lại sự tiện lợi tối đa, người tiêu dùng có thể đặt hàng mọi lúc, mọi nơi. Các đối tượng kinh doanh lừa đảo thường khai thác tâm lý này bằng cách tạo ra các chương trình khuyến mãi hấp dẫn, giao hàng nhanh chóng, và tập trung vào lợi ích cảm tính (ví dụ: "chỉ còn 5 suất", "đặt mua ngay để nhận quà").

Xây dựng hình ảnh "chuyên gia" và "uy tín ảo": Bằng cách tự tạo ra các bài viết PR, các video giới thiệu sản phẩm với ngôn ngữ chuyên nghiệp, hình ảnh bắt mắt, thậm chí là giả mạo giấy tờ chứng nhận, họ tạo ra một "hào quang" về sự uy tín. Điều này đánh trúng vào tâm lý muốn tìm kiếm sản phẩm được "kiểm chứng" hoặc được "người nổi tiếng" tin dùng.

Hạn chế sự kiểm soát: Mô hình kinh doanh khép kín giúp các đối tượng tránh được sự kiểm soát chặt chẽ từ các cơ quan chức năng hoặc các nhà phân phối chính thức, vốn có quy trình kiểm duyệt gắt gao hơn.

Lê Văn Hải với đường dây bán Siro giả

PV: Để ngăn chặn vấn nạn thực phẩm "bẩn", thực phẩm giả hiện nay, người tiêu dùng cũng cần phải thay đổi thói quen, hành vi tiêu dùng?

PGS.TS Phạm Mạnh Hà:Vâng, chắc chắn đã đến lúc người tiêu dùng cần thay đổi thói quen và hành vi tiêu dùng một cách căn bản để không trở thành nạn nhân và không tiếp tay cho hàng giả, hàng kém chất lượng. Đây là một yếu tố then chốt để tạo ra một thị trường lành mạnh hơn.

Nếu người tiêu dùng vẫn giữ thói quen dễ dãi, chạy theo quảng cáo mà không có sự kiểm chứng, họ sẽ tiếp tục là "mảnh đất màu mỡ" cho các đối tượng làm ăn bất chính. Sự thay đổi này không chỉ bảo vệ bản thân mỗi cá nhân mà còn góp phần thanh lọc thị trường, buộc các nhà sản xuất, kinh doanh phải minh bạch và có trách nhiệm hơn.

Các đối tượng trong đường dây sản xuất tiêu thụ 573 nhãn hiệu sữa giả

PV: Theo ông, các yếu tố để thay đổi hành vi tiêu dùng, cũng như trách nhiệm phòng, chống thực phẩm "bẩn", thực phẩm giả hiện nay?

PGS.TS Phạm Mạnh Hà:Để thay đổi hành vi tiêu dùng và phòng, chống thực phẩm kém chất lượng, thực phẩm giả một cách hiệu quả, cần sự phối hợp đồng bộ từ nhiều phía, đối với người tiêu dùng.

Nâng cao nhận thức và kiến thức cho người tiêu dùng, thông qua giáo dục về an toàn thực phẩm. Cần được phổ cập rộng rãi từ trường học đến cộng đồng, giúp người dân hiểu rõ về các quy định, tiêu chuẩn về an toàn thực phẩm.

Hướng dẫn cách đọc nhãn mác, tem chống giả, kiểm tra mã vạch, truy xuất nguồn gốc sản phẩm qua các ứng dụng công nghệ, từ đó nâng cao tinh thần phê phán đối với các quảng cáo "thần thánh hóa" sản phẩm, các lời cam kết phi thực tế. Luôn tìm kiếm thông tin kiểm chứng từ nhiều nguồn đáng tin cậy.

Hoàng Quang Thịnh (bên trái) và La Khắc Minh là những đối tượng cầm đầu đường dây sản xuất kinh doanh sữa giả HIUP có doanh thu lên tới 6.700 tỷ đồng

Đặc biệt là cần thay đổi thói quen mua sắm, ưu tiên kênh phân phối chính thức như mua hàng tại các siêu thị, cửa hàng uy tín, đại lý được ủy quyền, hoặc các sàn thương mại điện tử có chính sách kiểm duyệt chặt chẽ.

Dành thời gian nghiên cứu thông tin về sản phẩm, nhà sản xuất, các chứng nhận chất lượng, và đọc các đánh giá từ nhiều người dùng khác nhau (không chỉ trên nền tảng của người bán). Đồng thời, chủ động tố giác các hành vi kinh doanh thực phẩm giả, kém chất lượng cho cơ quan chức năng khi phát hiện.

Ngoài ra, cũng cần phải nói đến trách nhiệm của các bên liên quan, như Cơ quan quản lý nhà nước (Bộ Y tế, Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn, Công an). Cần phải hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng và thực thi các quy định pháp luật chặt chẽ, cụ thể hơn về sản xuất, kinh doanh, quảng cáo thực phẩm, đặc biệt là trên không gian mạng.

Tăng cường thanh tra, kiểm tra thường xuyên và đột xuất, khi phát hiện sai phạm thì cần xử lý nghiêm minh các trường hợp vi phạm. Áp dụng các biện pháp răn đe đủ mạnh để các đối tượng không dám tái phạm.

Phối hợp liên ngành giữa các bộ, ngành để đấu tranh hiệu quả với các đường dây, băng nhóm liên tỉnh, xuyên quốc gia. Áp dụng công nghệ để truy xuất nguồn gốc sản phẩm, minh bạch hóa thông tin chuỗi cung ứng. Chủ động cung cấp thông tin, cảnh báo về các chiêu trò lừa đảo, các sản phẩm kém chất lượng đã bị phát hiện.

Đối với các nền tảng mạng xã hội và sàn thương mại điện tử, cần siết chặt kiểm duyệt, nâng cao trách nhiệm trong việc kiểm duyệt nội dung quảng cáo, thông tin người bán, nguồn gốc sản phẩm trước khi cho phép đăng tải.

Xây dựng cơ chế báo cáo hiệu quả, tạo điều kiện thuận lợi cho người dùng báo cáo các vi phạm và có cơ chế xử lý nhanh chóng, minh bạch. Phối hợp với cơ quan chức năng, cung cấp thông tin khi có yêu cầu để phục vụ công tác điều tra, xử lý vi phạm.

Đã có hàng chục triệu sản phẩm sữa giả HIUP bán ra thị trường, đẩy hàng triệu người tiêu dùng rơi vào cảnh tiền mất tật mang

Đối với doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh cần nâng cao đạo đức kinh doanh: Đặt chất lượng và sức khỏe người tiêu dùng lên hàng đầu. Công khai thông tin về sản phẩm, nguồn gốc, quy trình sản xuất, các chứng nhận chất lượng. Chủ động tố giác các hành vi làm giả sản phẩm của mình, đồng thời hỗ trợ người tiêu dùng phân biệt hàng thật, hàng giả.

Các tổ chức xã hội, hiệp hội bảo vệ người tiêu dùng: Cần tư vấn và hỗ trợ, cung cấp thông tin, tư vấn pháp lý, và hỗ trợ người tiêu dùng khiếu nại, tố cáo các hành vi vi phạm. Giám sát thị trường: Tham gia giám sát thị trường, phản ánh các bất cập trong quản lý và kiến nghị giải pháp.

Việc phòng, chống thực phẩm kém chất lượng, thực phẩm giả là một cuộc chiến lâu dài và cần sự đồng lòng, phối hợp chặt chẽ từ mọi thành phần trong xã hội. Chỉ khi người tiêu dùng thông thái hơn, có trách nhiệm hơn và các cơ quan chức năng cùng các doanh nghiệp chung tay, chúng ta mới có thể đẩy lùi vấn nạn này.

PV: Xin cảm ơn ông!

Hoàng Sa (thực hiện)