Thành phố vệ tinh - bước phát triển mang tính đột phá của Thủ đô

Giải pháp bền vững cho Hà Nội không phải là một siêu đô thị cực lớn mà là mô hình đa trung tâm, với các đô thị vệ tinh như Hòa Lạc, Đông Anh - Mê Linh - Sóc Sơn, giúp phân bổ hợp lý dân cư và phát triển cân bằng hơn.

Khu công nghệ cao Hòa Lạc sẽ trở thành tâm điểm của đô thị vệ tinh phía Tây Hà Nội. Ảnh: Trần Như

Những mô hình thành công trên thế giới

Mô hình thành phố vệ tinh bắt nguồn từ lý thuyết “Thành phố Vườn” của Ebenezer Howard (Anh) vào năm 1898 và được Unwin phát triển thêm vào năm 1922. Lý thuyết này chỉ ra mâu thuẫn giữa tốc độ đô thị hóa và điều kiện sống bền vững, đặc biệt là sự cô lập của các thành phố lớn với tự nhiên trong bối cảnh công nghiệp hóa. “Thành phố Vườn - Thành phố Vệ tinh” là bước tiến vượt thời đại khi nghiên cứu đô thị một cách tổng thể, kết nối giữa thành thị và nông thôn. Lý thuyết này đặt nền móng cho quy hoạch đô thị hiện đại, nhấn mạnh tầm quan trọng của mật độ dân số hợp lý, kinh tế đô thị và không gian xanh, góp phần định hình ngành quy hoạch đô thị ngày nay.

Từ mô hình cấu trúc “chùm thành phố xã hội” - bao gồm một thành phố trung tâm cùng sáu thành phố vệ tinh bao quanh, nhiều thủ đô trên thế giới đã linh hoạt áp dụng thành công vào quy hoạch đô thị, tạo nên những thành tựu đáng kể trong thực tiễn. Bắt đầu từ những thử nghiệm đầu tiên tại Letchworth năm 1902, đến quy hoạch London năm 1928 và đặc biệt sau Thế chiến thứ hai, Vương quốc Anh đã tập trung phát triển mô hình đô thị vệ tinh ở vùng ngoại ô như một chiến lược quy hoạch trọng yếu cho Thủ đô London. Đến nay, xung quanh trung tâm lịch sử London đã hình thành hơn 40 thành phố vệ tinh, minh chứng cho sự hiệu quả và bền vững của mô hình này.

Tại Pháp, từ năm 1912 đến 1920, Paris đã triển khai quy hoạch khu dân cư ngoại ô với kế hoạch hình thành 28 thành phố trong phạm vi 16km quanh thủ đô. Theo thời gian, các thành phố này đã phát triển mạnh mẽ, góp phần tạo nên vùng Ile-de-France trứ danh. Tương tự, sau Chiến tranh Thế giới thứ hai hoặc từ những xuất phát điểm kinh tế thấp, nhiều thủ đô như Mátxcơva, Bắc Kinh đã thành công trong việc áp dụng mô hình đô thị vệ tinh. Không chỉ đơn thuần nhằm giảm tải cho các đô thị cũ như quan điểm ban đầu, mô hình này còn trở thành một chiến lược quan trọng thúc đẩy sự phát triển, tạo động lực kinh tế mạnh mẽ và góp phần đáng kể vào quá trình hiện đại hóa quốc gia.

Và tầm nhìn chiến lược trong lịch sử hiện đại của Thủ đô

Ngay từ những năm 1960, tư tưởng hình thành “thị trấn mới” và hình thái của đô thị mới mang dạng thức vệ tinh đã xuất hiện trong chiến lược quy hoạch Hà Nội ở phía Tây Bắc và Bắc sông Hồng trên địa bàn Long Biên và Đông Anh ngày nay. Có thể thấy được tầm nhìn chiến lược của Đảng và Nhà nước đối với quy hoạch Thủ đô đã tiếp cận gần như đồng thời với những thành công trên thực tiễn của các nước tiên tiến trong giai đoạn đó, ngay khi chiến tranh chống Mỹ bắt đầu đi vào giai đoạn ác liệt. Tư tưởng này được củng cố và phát triển ngay sau khi đất nước hoàn toàn thống nhất. Luận chứng kinh tế - kỹ thuật phát triển xây dựng Thủ đô năm 1976 đã đề cập đến việc hình thành 6 thị trấn mới xung quanh thành phố chính theo đúng hình thái không gian thành phố vệ tinh kinh điển. Hình thái này được tái hiện bằng cấu trúc đa trung tâm với vành đai xanh và thành phố mới ở quy hoạch Hà Nội năm 1998, kế thừa phát triển vào năm 2011; và có những bổ sung mới trong Điều chỉnh Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2045, tầm nhìn đến năm 2065 được Chính phủ phê duyệt tại Quyết định 1668/QĐ-TTg ngày 27-12-2024. Một trong những điểm đột phá mới là việc chuyển tư duy từ “đô thị vệ tinh” lên tầm cao mới với khái niệm “thành phố vệ tinh”. Sự linh hoạt này đã phá bỏ quan niệm cũ kỹ rằng cần duy trì khoảng cách địa lý rõ ràng giữa đô thị trung tâm và các đô thị vệ tinh. Trong bối cảnh thời kỳ hậu hiện đại, khi hệ thống giao thông đa tầng phát triển vượt bậc, khái niệm “khoảng cách địa lý” dần được thay thế bằng yếu tố “thời gian di chuyển”. Quan trọng hơn, việc hình thành hai thành phố vệ tinh này không chỉ thể hiện chiến lược phát triển mang tính đột phá mà còn khẳng định vị trí tiên phong của chúng như những động lực chính, thúc đẩy sự phát triển bền vững và toàn diện của Thủ đô trong kỷ nguyên mới.

Thành phố Hòa Lạc, cách trung tâm Hà Nội khoảng 30km về phía Tây, được quy hoạch trở thành một đô thị mới và trung tâm công nghệ cao của Thủ đô. Với sự đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng, khu công nghệ cao Hòa Lạc đã thu hút hàng loạt dự án lớn trong các lĩnh vực công nghệ, giáo dục, y tế và nghiên cứu khoa học. Những cơ sở quan trọng như Đại học Quốc gia Hà Nội - trường đại học hàng đầu Việt Nam, Đại học FPT, Viện Nghiên cứu và Phát triển Viettel, cùng với Khu công nghệ cao Hòa Lạc... đã và đang đi vào hoạt động. Là hạt nhân của một “thành phố trí tuệ”, Hòa Lạc không chỉ thu hút nhân tài, công nghệ, kinh tế số mà còn góp phần thúc đẩy phát triển đô thị theo hướng hiện đại và bền vững. Đây được xem là không gian của nguồn lực phát triển trong tương lai. Nhằm tăng cường kết nối và tối ưu hóa giao thông, Thủ đô dự kiến sớm triển khai tuyến đường sắt đô thị Văn Cao - Hòa Lạc dài gần 39km, rút ngắn thời gian di chuyển giữa khu vực này với trung tâm Hà Nội. Đây sẽ là cú hích quan trọng, mở ra cơ hội để Hòa Lạc phát triển mạnh mẽ, trở thành một thành phố vệ tinh kiểu mẫu trong chiến lược quy hoạch Thủ đô.

Thành phố phía Bắc Đông Anh - Mê Linh - Sóc Sơn trải dài theo trục phát triển chiến lược Bắc - Nam của Hà Nội, sở hữu vị trí địa lý đặc biệt khi nằm kề cận trung tâm Thủ đô. Không giống Hòa Lạc, khu vực này được ưu ái bởi lợi thế là cửa ngõ hàng không quốc tế Nội Bài, đồng thời hội tụ chuỗi khu công nghiệp lớn như Bắc Thăng Long, Quang Minh, Nội Bài và Sóc Sơn - những động lực quan trọng thúc đẩy kinh tế khu vực. Không chỉ mang dáng dấp của một trung tâm công nghiệp và giao thương chiến lược, Đông Anh - Mê Linh - Sóc Sơn còn sở hữu không gian cảnh quan tự nhiên độc đáo. Sông Thiếp, Đầm Vân Trì, sông Cà Lồ tựa như những dải lụa mềm mại, kết nối các cụm đô thị dạng đảo, tạo nên một bức tranh đô thị hòa quyện giữa thiên nhiên và hiện đại. Nổi bật giữa vùng đất này là Thành Cổ Loa - di tích quốc gia đặc biệt với hơn 2.000 năm lịch sử, biểu tượng của nền văn minh Việt cổ, mang đến chiều sâu văn hóa và bản sắc riêng biệt cho khu vực.

Hạ tầng giao thông hiện đại và đồng bộ, được xây dựng trong suốt nửa thế kỷ qua, đặc biệt được đẩy mạnh trong 10 năm gần đây, đã tạo nên nền tảng phát triển bền vững cho khu vực này. Thành phố phía Bắc Đông Anh - Mê Linh - Sóc Sơn tự tin định hình tương lai với bốn trụ cột phát triển: Là cửa ngõ năng động với sức hút từ cảng hàng không và các khu công nghiệp, là khu vực quốc tế hội tụ những giá trị vô hạn về vị trí chiến lược, quy mô đất đai và cảnh quan thiên nhiên. Hai hành lang xanh cùng các nêm xanh kết nối với sông Hồng tạo nên không gian an toàn, bền vững, nâng niu cảnh quan tự nhiên và di tích lịch sử đặc biệt. Đồng thời, đô thị thông minh tại đây hứa hẹn mở ra một tương lai nơi trí tuệ nhân tạo hài hòa cùng cuộc sống con người.

Hiện tại, thành phố tương lai này đang trên đà chuyển mình lớn với nhiều dự án trọng điểm như cầu Tứ Liên dự kiến khởi công ngày 19-5-2025, cầu Hồng Hà nối liền vành đai 4 hai bờ sông Hồng và Trung tâm Hội chợ Triển lãm Quốc gia quy mô 90ha mang biểu tượng thần Kim Quy gắn liền niềm tự hào Thành Cổ Loa. Dự kiến trung tâm này sẽ hoàn thành đúng dịp kỷ niệm 80 năm Quốc khánh (2/9/1945 - 2/9/2025), trở thành biểu tượng mới của Hà Nội. Thành phố phía Bắc: Đông Anh - Mê Linh - Sóc Sơn được kỳ vọng như một “phòng khách” thân thiện, hiện đại và đẳng cấp của Thủ đô trong tương lai gần.

Sự hình thành các thành phố vệ tinh Hòa Lạc và Đông Anh - Mê Linh - Sóc Sơn không chỉ giúp giảm tải áp lực cho khu vực trung tâm Hà Nội mà còn mở ra những cơ hội mới, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và nâng cao chất lượng sống cho người dân. Với vai trò là những động lực phát triển quan trọng, các thành phố vệ tinh này góp phần định hình chiến lược phát triển bền vững của Thủ đô, tạo nền tảng cho một Hà Nội hiện đại, hài hòa và thịnh vượng trong tương lai.

Bình Minh