Thanh niên Trung Quốc lo bị AI 'cướp' việc

Thanh niên Trung Quốc vật lộn tìm việc làm

Mặc dù những xáo trộn thực tế vẫn còn ở quy mô nhỏ và chưa bùng nổ thành các đợt sa thải ồ ạt như tại Thung lũng Silicon, nhưng nỗi sợ hãi về việc bị thay thế đang len lỏi vào từng ngóc ngách của thị trường lao động. Từ những giám đốc tiếp thị tại Hong Kong đến các kỹ sư phần mềm tại những tập đoàn công nghệ hàng đầu, tất cả đều đang tìm cách thích nghi hoặc chuẩn bị cho một kịch bản xấu nhất, trong bối cảnh AI đang âm thầm định hình lại logic kinh doanh và cấu trúc nhân sự tại quốc gia tỷ dân này.

Nỗi lo âu của tầng lớp tri thức và sự chuyển dịch "vô hình"

Frances Xu, một giám đốc tiếp thị ở độ tuổi 30 đang làm việc tại Hong Kong, chưa chứng kiến bất kỳ làn sóng sa thải diện rộng nào xung quanh mình. Tuy nhiên, sự bình yên trên bề mặt đó không thể xua tan nỗi lo lắng đang ngày một lớn dần trong cô: AI có thể sớm cướp đi công việc hiện tại. Để chuẩn bị cho khả năng nghiệt ngã đó, Xu đã bắt đầu học y học cổ truyền Trung Quốc trong thời gian rảnh rỗi.

Đáng chú ý, cô không chọn học về chẩn đoán hay tư vấn, những lĩnh vực mà cô lo ngại rằng AI cũng có thể thay thế trong tương lai mà tập trung vào massage trị liệu và châm cứu. Theo Xu, đây là những kỹ năng đòi hỏi sự tiếp xúc vật lý và cảm nhận về cơ thể con người, nơi mà mỗi bệnh nhân có những vấn đề về khớp khác nhau, điều mà máy móc khó lòng tự động hóa hoàn toàn.

Xu chia sẻ: "Tôi không giàu có, tôi vẫn còn độc thân và tôi cần phải phụng dưỡng cha mẹ. Điều đó mang lại cho tôi một cảm giác khủng hoảng mạnh mẽ về triển vọng công việc của mình". Câu chuyện của Xu không phải là cá biệt, nó phản chiếu tâm trạng chung của một bộ phận lớn lao động tri thức tại Trung Quốc hiện nay: sự bất an trước làn sóng công nghệ mới.

Trong khi tại Mỹ, năm 2025 được dự báo sẽ kết thúc với tình trạng mất việc làm tồi tệ nhất trong những năm gần đây, với AI được chỉ mặt đặt tên là động lực chính, thì tại Trung Quốc, bức tranh lại mang những gam màu khác biệt. Tại đây, các đợt sa thải có xu hướng ít rõ ràng hơn và quy mô nhỏ hơn, một phần do các yếu tố văn hóa và chính trị. Tuy nhiên, AI vẫn đang phá vỡ trật tự của hàng loạt ngành công nghiệp.

Một báo cáo gần đây của McKinsey đã đưa ra những con số đáng báo động: 36% các công ty được khảo sát tại Trung Quốc Đại lục và các vùng lãnh thổ lân cận (Greater China) đang dự kiến cắt giảm lực lượng lao động do AI trong những năm tới. Đáng lo ngại hơn, 21% trong số đó dự kiến AI sẽ dẫn đến việc giảm 11% nhân sự hoặc hơn ngay trong năm tới.

Sự thay đổi này không diễn ra theo kiểu "sốc" như phương Tây, mà thấm dần qua các quyết định tuyển dụng. Một giám đốc tại một công ty công nghệ hàng đầu tiết lộ rằng, những vị trí trước đây yêu cầu 5 năm kinh nghiệm giờ đây đang được lấp đầy bởi các ứng viên chỉ có 2 đến 3 năm kinh nghiệm. Với sự trợ giúp của các công cụ AI, những nhân viên ít kinh nghiệm hơn (và mức lương thấp hơn) hoàn toàn có thể thực hiện các nhiệm vụ tương đương, cho phép các công ty cắt giảm chi phí vận hành đáng kể.

Điều này tạo ra một rào cản vô hình nhưng vững chắc cho việc thăng tiến nghề nghiệp. Một giám đốc nội dung tại một trong những công ty giá trị nhất Trung Quốc cho biết, việc xin phê duyệt tăng nhân sự cho bộ phận của cô ngày càng khó khăn. Giờ đây, trước khi tuyển dụng, cô phải giải trình với ban lãnh đạo lý do tại sao công việc đó không thể được thực hiện bởi AI. Rõ ràng, AI không chỉ đe dọa những người đang làm việc, mà còn đóng sập cánh cửa cơ hội đối với những người đang tìm kiếm việc làm mới.

Kinh tế suy thoái và gánh nặng lên thế hệ trẻ

Neale Mahoney, một nhà kinh tế học vi mô ứng dụng tại Đại học Stanford, đã ví von tình hình thị trường lao động Trung Quốc hiện nay với cuốn tiểu thuyết trinh thám nổi tiếng của Agatha Christie. Mahoney nhận định: "Nó có thể kết thúc giống như vụ 'Án mạng trên chuyến tàu tốc hành phương Đông'. Sự yếu kém của nền kinh tế có nhiều thủ phạm". Ông chỉ ra rằng cuộc chiến thương mại và sự tăng trưởng chậm lại trong nước là những "nghi phạm" chính, và giờ đây AI xuất hiện như một đồng phạm mới.

Bối cảnh kinh tế vĩ mô của Trung Quốc đang hết sức ảm đạm. Cuộc khủng hoảng bất động sản kéo dài đã bào mòn niềm tin tiêu dùng, trong khi sự cạnh tranh khốc liệt đang bóp nghẹt lợi nhuận doanh nghiệp. Căng thẳng thương mại âm ỉ với Mỹ và châu Âu càng làm trầm trọng thêm tình hình. Trong bối cảnh đó, AI trở thành một công cụ hấp dẫn để các doanh nghiệp cắt giảm chi phí và duy trì lợi nhuận.

Tác động của sự cộng hưởng tiêu cực này được cảm nhận rõ rệt nhất bởi giới trẻ. Helen Qiao, chuyên gia kinh tế trưởng khu vực Trung Quốc tại Bank of America, nhận định: "Những gì chúng ta thấy hiện nay là tác động việc làm được cảm nhận sâu sắc nhất bởi giới trẻ, khi một số công ty tư nhân đã tạm dừng tuyển dụng".

Mặc dù tốc độ áp dụng các ứng dụng mới của Trung Quốc không hề chậm hơn so với Mỹ, nhưng cú sốc đối với sinh viên mới ra trường lại có phần bớt khốc liệt hơn nhờ vai trò của các doanh nghiệp nhà nước (SOE). Bà Qiao cho rằng: "Ở Trung Quốc, các doanh nghiệp nhà nước tiếp tục gánh vác một số trách nhiệm xã hội, làm giảm bớt tác động". Tuy nhiên, "giảm bớt" không có nghĩa là "loại bỏ".

Số liệu thống kê vẽ nên một bức tranh đầy thách thức: Bất chấp tăng trưởng kinh tế chậm chạp, số lượng sinh viên tốt nghiệp đại học tiếp tục phá kỷ lục. Ước tính sẽ có 12,7 triệu cử nhân gia nhập thị trường lao động vào năm 2026 – tăng 480.000 người so với năm 2025. Trong khi đó, tỷ lệ thất nghiệp ở khu vực thành thị trên toàn quốc đối với những người từ 16 đến 24 tuổi (không bao gồm sinh viên) đã chạm mốc 18,9% vào tháng 8, mức cao nhất kể từ năm 2024, trước khi cải thiện nhẹ xuống 16,9% vào tháng 11.

Tình hình càng trở nên phức tạp hơn bởi chiến lược sa thải "nhỏ giọt" của nhiều công ty Trung Quốc. Thay vì thực hiện các đợt sa thải quy mô lớn (thường được định nghĩa là cắt giảm hơn 10% lực lượng lao động) vốn đòi hỏi phải thông báo trước cho chính phủ để ngăn chặn nguy cơ bất ổn xã hội, các công ty chọn cách cắt giảm âm thầm. Một giám đốc điều hành cấp cao tại một công ty thương mại điện tử lớn tiết lộ rằng, đội ngũ của ông đã cắt giảm nhân sự khoảng 5% mỗi năm trong những năm gần đây. Đây là một thực tiễn phổ biến trong giới Big Tech Trung Quốc: vừa sa thải nhỏ lẻ, vừa tiếp tục tuyển dụng có chọn lọc để tối ưu hóa bộ máy mà không gây chú ý.

Chính sách nhà nước và áp lực thực tế tại doanh nghiệp

Trước cơn sóng thần AI, chính phủ và các doanh nghiệp Trung Quốc đang cố gắng tìm kiếm một điểm cân bằng mong manh giữa hiệu quả kinh tế và ổn định xã hội. Tại một sự kiện vào tháng 11, Nhậm Chính Phi (Ren Zhengfei), CEO của gã khổng lồ công nghệ Huawei, đã đưa ra những nhận định thẳng thắn về sự khác biệt trong cách tiếp cận AI giữa Mỹ và Trung Quốc.

Theo ông Nhậm, trong khi Mỹ có thể đang quan tâm nhiều hơn đến các câu hỏi vĩ mô về tương lai của xã hội loài người trong kỷ nguyên AI, thì Trung Quốc lại tập trung nhiều hơn vào các ứng dụng thực tế của công nghệ, chẳng hạn như cải thiện an toàn công cộng, chăm sóc sức khỏe và giáo dục. Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo rằng trong quá trình đó, "chúng ta sẽ đối mặt với nhiệm vụ tinh giản nhiều vị trí". Ông Nhậm ước tính rằng AI có thể giải phóng khoảng 30% khối lượng công việc cho các kỹ sư phần mềm hiện nay và con số này có thể lên tới 60% đến 70% trong tương lai.

Các ông lớn như Tencent và Baidu gần đây đều tuyên bố rằng AI hiện đóng góp vào hơn 50% việc tạo mã mới của họ. Nhà sáng lập Baidu, Robin Li, tháng trước đã phát biểu: "AI nên giải phóng con người khỏi các nhiệm vụ lặp đi lặp lại và mang lại lợi ích ngay lập tức cũng như tăng hiệu quả". Dù cả hai công ty đều không thừa nhận việc sa thải kỹ sư vì lý do này, nhưng thực tế tại nơi làm việc lại kể một câu chuyện khác.

Hai nhân viên của Huawei chia sẻ với Nikkei Asia rằng AI đang gia tăng áp lực lên công việc của họ. Một kỹ sư phần mềm tại Huawei Cloud cho biết: "Không ai nói toạc ra rằng 'AI sẽ lấy mất việc của bạn', nhưng kỳ vọng từ ban quản lý đã trở nên cao hơn bao giờ hết vì AI. Một số quản lý sẽ yêu cầu số lượng dòng code cao đến mức điên rồ mà bạn cần phải tạo ra mỗi ngày vì họ nghĩ rằng AI có thể viết một nửa số đó".

Một nhân viên khác, giấu tên, chỉ ra rằng nỗi sợ hãi sa thải là có thật, nhưng nguyên nhân không chỉ do AI mà còn do hiệu quả kinh doanh. Huawei đang chịu áp lực to lớn từ các lệnh trừng phạt của Mỹ, với lợi nhuận ròng giảm 32% trong sáu tháng đầu năm do phải đầu tư mạnh vào R&D để bù đắp các hạn chế công nghệ.

Ở góc độ vĩ mô, Giáo sư Liang Zheng từ Đại học Thanh Hoa nhận định rằng so với Mỹ, AI tại Trung Quốc đang được triển khai ít hơn trong lĩnh vực dịch vụ và nhiều hơn như một công cụ năng suất trong sản xuất. Do đó, hiệu ứng thay thế lao động vẫn còn hạn chế vào lúc này. Ông cho biết chính phủ đã đánh giá tác động lao động của AI trong hai năm qua và các chính sách gần đây nhấn mạnh vào sự hợp tác giữa người và máy cùng quá trình chuyển đổi suôn sẻ.

Tuy nhiên, có một "phanh hãm" tự nhiên đối với sự xâm lấn của AI tại Trung Quốc: chi phí lao động tương đối thấp. Ông Liang (một chủ nhà máy sản xuất quần áo thể thao tại Quảng Đông, không liên quan đến giáo sư Liang Zheng) cho biết ông đã lắp đặt dây chuyền tự động hóa hoàn toàn cách đây hai năm nhưng giờ đây các máy móc đang nằm không. Ông nói: "Hóa ra chi phí khởi động thiết bị mới trong nhà máy rất cao. Vẫn còn khá rẻ để thuê những công nhân lành nghề có thể làm ra những bộ quần áo tốt hơn máy móc, nên thực sự không hợp lý khi chúng tôi loại bỏ công nhân con người".

Tóm lại, thị trường lao động Trung Quốc đang ở trong giai đoạn chuyển giao đầy biến động. AI chưa thay thế con người trên diện rộng ngay lập tức, nhưng nó đang định hình lại kỳ vọng, quy trình tuyển dụng và cấu trúc chi phí của doanh nghiệp. Đối với những người như Frances Xu hay hàng triệu sinh viên sắp ra trường, cơn bão AI không phải là chuyện của thì tương lai, mà là một thực tế đang hiện hữu ngay trước mắt, buộc họ phải thích nghi hoặc đối mặt với nguy cơ bị bỏ lại phía sau.

Bùi Tú