Thanh Hóa: Độc đáo 'Tết năm cùng' của người Dao quần chẹt

Phong tục đặc sắc của người Dao quần chẹt

Cùng với các dân tộc khác như Mường, Thổ, Kinh, Thái, Mông, Khơ Mú ở phía Tây tỉnh Thanh Hóa, từ bao đời nay, người Dao có hai nhóm chính là Dao quần chẹt và Dao đỏ, sinh sống ở các huyện Mường Lát, Ngọc Lặc và Cẩm Thủy.

Trong đó người Dao quần chẹt có khoảng 6.000 người sống tập trung ở 10 làng của huyện Cẩm Thủy (7 làng) và huyện Ngọc Lặc (3 làng). Đồng bào Dao chỉ chiếm gần 3%, so với hơn 1 triệu người sinh sống trên địa bàn miền núi Thanh Hóa, nhưng sắc thái văn hóa và phong tục tập quán phong phú, độc đáo vẫn được đồng bào Dao trân quý, thực hành, trao truyền và trở thành nhu cầu không thể thiếu trong cuộc sống.

"Tết năm cùng" không chỉ giáo dục truyền thống uống nước nhớ nguồn mà còn gia tăng tình đoàn kết trong dòng tộc, đồng bào. Ảnh: Quốc Huy

Đối với người Dao, trong một năm họ có 3 cái Tết quan trọng là Tết Thanh minh, rằm tháng Bảy và “Tết năm cùng”. Trong đó, phong tục đón “Tết năm cùng” là quan trọng nhất, là một trong số những mỹ tục đẹp của đồng bào Dao, thể hiện không khí đầm ấm, hạnh phúc, vui tươi, từ trong nhà tới ngoài ngõ xóm, ai cũng mang trong mình niềm hân hoan, phấn chấn để rồi tin tưởng, hy vọng và gắng công sản xuất, học tập, công tác tốt để thời gian tới thu được nhiều thành quả mới, hạnh phúc, ấm no hơn.

Vào thời điểm cuối tháng Chạp, khi mùa màng bội thu, phấn khởi với những thành quả lao động, người Dao sẽ tổ chức “Tết năm cùng” để báo cáo và tạ ơn ông bà tổ tiên về một năm lao động đã đạt được, đồng thời cầu mong ông bà, tổ tiên phù hộ, giúp đỡ cho gia đình, dòng họ và bản làng bước sang năm mới làm ăn “mưa thuận, gió hòa”.

Bên cạnh đó, đây là dịp để anh em, họ hàng tập trung nhau lại để góp cỗ làm Tết cho thật to, nhà ai có gì góp nấy, nhưng quan trọng nhất là trưởng họ. Trưởng họ đã phải chuẩn bị gạo nếp ngon, nuôi lợn, nuôi gà để cuối năm khao cả họ. Nếu năm nào họ hàng và bạn bè đến đông thì Tết được xem là no ấm, thành công. Khi con cháu, người trong họ tộc đầy đủ nhất thì tổ chức Tết. Tất cả người trong dòng tộc tập trung về nhà trưởng họ để cùng ăn Tết.

Phong tục đón “Tết năm cùng” của người Dao quần chẹt có 3 món ăn không thể thiếu trong mâm cơm cúng đó là thịt lợn, gà và bánh dày. Lợn được lựa chọn giống ngon, nuôi từ đầu năm. Khi làm thịt, lợn phải mổ nguyên con, thủ lợn được dùng để làm lễ cúng, phần còn lại được chế biến thành các món ăn.

Bánh dày được chuẩn bị để làm lễ cúng. Ảnh: Quốc Huy

Công việc làm thịt lợn được chuẩn bị từ sáng sớm, những thanh niên khỏe mạnh, nhiệt tình trong dòng họ đều được trưởng họ huy động đến. Ngoài làm thịt lợn, những người này còn tham gia vào việc làm thịt gà, giã bánh dày.

Bánh dày được làm từ gạo nếp đồ thành xôi chín, sau đó cho vào cối đá giã nhuyễn, trộn cùng với vừng rang rồi nặn thành từng chiếc bánh tròn vừa ăn.

3 thầy cúng thông thạo tiếng Dao cổ hành lễ

Khi mâm cơm cũng đã hoàn thiện, 3 thầy cúng thông thạo tiếng Dao cổ sẽ hành lễ. Họ cũng là những người có mặt sớm nhất cùng gia đình để lo lễ vật, đồ lễ. Người Dao trong không quan trọng vật lễ phải quá cao sang mà gia đình có gì thì cúng cái đó, tùy vào điều kiện nhưng đầu lợn và gà trống, bánh dầy là những thứ không thể thiếu.

Trong tín ngưỡng thờ cúng, đồng bào Dao chịu ảnh hưởng sâu sắc của Khổng giáo, Phật giáo và nhất là Đạo giáo. Ba mâm lễ lần lượt được bày biện thành kính để cúng hương hỏa tổ tiên, cúng Bàn vương (thủy tổ của người Dao) và cúng quần chúng gia tiên (những người nhỏ hơn trong gia đình như vợ, con...).

Mâm đồ cúng được chuẩn bị trước khi thầy mo làm lễ. Ảnh: Quốc Huy

Trong lễ cúng tổ tiên, người Dao không dùng hương mua ở chợ để đốt mà dùng loại hương làm bằng thứ vỏ cây được lấy ở trên rừng rất thơm mua về bỏ vào một cái chén nhỏ. Mỗi lần đốt một cái vỏ cây lại phải dùng một viên than hồng để đốt cùng, cho đến khi nào cái chén đầy than và vỏ hương mới thôi.

Các thầy cúng sẽ thay mặt gia chủ kính cáo với tổ tiên, Bàn vương, gia tiên những công việc đã làm được và những công việc còn chưa làm được trong năm, đồng thời cầu mong những điều may mắn, thuận lợi sẽ đến trong năm mới.

Sau khoảng 1 tiếng hành lễ, các lễ vật sẽ được các thầy cúng xin phép bề trên để hạ đồ và mọi người trong gia đình cùng nhau “thụ lộc”. Theo tục của người Dao, trước khi cùng ăn bữa cơm thể hiện tình đoàn kết, ông trưởng họ đi một vòng mời rượu bà con họ hàng, chúc cho mọi người sức khỏe, cùng nhau phấn đấu để Tết năm sau sung túc và đông vui hơn.

Thông thường lễ cúng sẽ có 3 thầy cúng thông thạo tiếng Dao cổ hành lễ. Ảnh: Quốc Huy

Một nét cũng rất độc đáo đó là thầy cúng và các vị chức sắc trong làng, các con trai trong họ ngồi mâm riêng trong nhà lớn. Còn thanh niên, phụ nữ trong gia đình thì ăn ở ngoài sân hoặc nhà dưới.

Theo quan niệm của người Dao quần chẹt, gia đình nào có nhiều khách thăm nhà, ăn “Tết năm cùng” sẽ càng may mắn trong năm mới, vì thế trong những ngày này cộng đồng người Dao luôn sống trong không khí tràn đầy niềm vui, hạnh phúc.

“Tết năm cùng” của người Dao quần chẹt không chỉ là dịp để báo cáo tổ tiên, bày tỏ lòng biết ơn đối với những thành quả lao động trong năm mà còn là dịp đặc biệt để gắn kết gia đình, dòng họ và cộng đồng. Với những nghi lễ độc đáo, món ăn truyền thống đậm đà bản sắc và tinh thần vui tươi, phấn khởi, phong tục này thể hiện rõ nét giá trị văn hóa, tín ngưỡng sâu sắc của người Dao. Dù thời gian và xã hội có nhiều đổi thay, “Tết năm cùng” vẫn được người Dao gìn giữ như một biểu tượng của sự ấm no, hạnh phúc và hy vọng vào một năm mới mưa thuận gió hòa, an khang thịnh vượng.

Quốc Huy