Tết Nguyên đán hơn 500 năm trước qua sử sách

Con cháu chúc ông bà, các bậc bề trên nhân ngày Tết Nguyên đán. Ảnh minh họa: INT.

Dân gian rộn ràng đón Tết

Mười lăm ngày trước khi hết năm, có phiên chợ miễn thuế mở khắp trong xứ, ai cũng được phép đem hàng tốt hạng nhất ra bày bán. Lái buôn ở khắp các nơi kéo đến, hy vọng bán được nhiều hàng vì họ tin chắc rằng không có ai, dù khốn nạn nghèo túng đến đâu mà không đem tiền đến mua thức gì. Suốt năm không có phiên chợ nào đẹp và lắm tiền như thế nên cuộc tụ hội của dân chúng đông quá sức tưởng tượng.

Các quan tùy theo phẩm trật của mình mỗi năm gửi phẩm vật quý giá dâng vua... Hạ quan gửi tặng vật biếu thượng quan. Học trò tết thầy, con cháu biếu gia trưởng, người dưới biếu người mà mình nhận là người đứng ngay hàng trên mình. Vì lễ vật nhận được rất nhiều và đủ các thứ, nên các quan có tục vào những ngày tất niên đem thiết đãi bà con và thân hữu một phần to, còn lại cho lính tráng, đầy tớ để cho ai cũng có cảm tưởng là được dự vào Tết và mọi người được vui mừng sung sướng.

Trong tuần chợ 15 ngày này, không ai kiện cáo nhau và các nhân viên đều đóng cửa, nếu xảy ra việc gì khẩn yếu và có ai gây ra tội đại ác thì các quan thẩm phán xét đoán qua loa kết tội rất nặng rồi đuổi nguyên bị đi để cố cho sang năm mới không còn việc gì phải xem xét giải quyết nữa. Tội phạm mắc tội nhẹ không quan trọng có thể tự do ra khỏi ngục mà không bị truy cứu nữa.

Chiều ba mươi Tết, mọi người đều trồng trước nhà một cây khô, hoặc một cái sào trên ngọn buộc một cái giỏ bé (cây nêu) chung quanh có viền giấy mã, lóng lánh như kim tuyến, cái giỏ và giấy trang kim này buộc ở trên ngọn sào có ý nghĩa là tiêu trừ tà ma ra xa chỗ nhà ở cũng như cắm bồ nhìn trên ruộng gai hay những đất mới vãi hột để đuổi chim chóc.

Nếu không có cái vật đáng sợ này trấn áp ở trước cửa thì thế nào ma quỷ cũng xông vào nhà để gieo tai vạ suốt năm. Nếu có ai quên không trồng nêu thì mọi người sẽ chỉ trỏ người ấy và sẽ bàn tán ầm ĩ lên rằng nhà người ấy có ma. Cũng để trừ tà ma họ đem vôi tôi rồi quét trắng lên trên ngạch và đầu cột cửa, vẽ chi chít lên chung quanh đấy nhiều hình con mèo, họ gọi là ấn tín của trời và hình ảnh Phật Thích Ca.

Trai trẻ thì suốt đêm đi chơi, nhảy hát chẳng sợ hãi gì cả, vào mọi nhà chúc mừng năm mới để lấy thưởng. Được tiền thì họ giữ lấy để tiêu dùng suốt dịp Tết. Trong dịp này ai đi bè đi sông cũng đặt bàn thờ tiên sư ở đàng lái thuyền khấn nguyện ngài che chở cho và dâng cúng nến hương và nhiều lễ vật khác nữa.

Sau Giao thừa là lúc năm mới bắt đầu, không ai được phép đóng cửa, ngõ vì ông bà ông vải hôm ấy về. Các nhà phải sắp sẵn giường chiếu, bởi cho rằng các cụ đi đường mệt lắm và cần phải nghỉ ngơi chút ít. Họ rất chăm nom đến các cụ, sợ rằng các cụ không thích nằm lại muốn ngồi, nên trải lên sàn nhà lau chùi rất sạch sẽ một chiếc chiếu hẹp, lại sắp sẵn một đôi guốc hoặc một đôi dép đế to bên cạnh một be nước để gần cửa vào để các cụ rửa chân.

Người Bắc Kỳ thường đi đất, nếu không có ao, thì ở bậc cửa có be nước họ dùng rửa chân, giữ chân sạch sẽ và trơn tru mãi đến lúc lên giường, guốc hay dép không có hai quai đa phần có dây buộc luôn chung quanh ngón chân người nào cũng dùng đi trong nhà sau khi đã rửa chân, hoặc khi đau yếu để đi lại trong phòng.

Họ còn thêm vào hai cây mía để ông bà ông vải có thiếu sức thì dùng để chống mà đi... Trong ba hôm Tết họ không quét nhà, dù nhà bẩn thỉu và đầy rác rưởi... Muốn xem một quang cảnh tò mò và đẹp đẽ nhất thì phải vào hoàng thành. Sáng sớm mồng một, khắp bốn góc thành phố và các vùng lân cận, ta nghe thấy ba cỗ thần công bắn báo hiệu.

Trong cung đình

Ngay thời khắc đón Giao thừa, nhà vua cởi bỏ y phục bận năm trước để tiến hành nghi lễ tắm rửa. Tắm xong, vua bận hoàng bào mới và rực rỡ ra thiết triều tại đại điện, các đại thần đã túc trực sẵn, các hoàng tử vào chúc tụng trước. Tiếp đến là các văn quan rồi đến các võ thần…

Sau khi các đình thần triều bái xong, vua lui vào cung để nhận lễ của hoàng hậu, các bà phi, các cung tần và các thị nữ. Hoàng hậu quỳ lễ trước rồi đến những người khác theo thứ bậc của mình, lễ cử hành từ lúc chưa rạng đông. Chúa Trịnh cũng cử một viên quan sang triều bái và chúc tụng vua còn quân hầu sửa soạn cuộc du xuân của vua.

Vào rạng đông (sớm mùng Một Tết), vua ngự ra khỏi cung, bận bộ hoàng bào rất lộng lẫy, ngồi trên kiệu có năm mươi người khiêng, mọi người đều chú ý đến ngài lúc bấy giờ là hình thể và tiêu biểu của sự cao cả. Số người đi tùy giá đông vô kể. Quanh năm các chế phục không bao giờ đẹp hơn lúc này, các quan có ông vận phẩm phục rực rỡ ngồi voi đóng bành rất đẹp, có ông mặc quần áo lộng lẫy cưỡi ngựa.

Vệ binh đội nào có cờ ấy, cờ bằng lụa mỏng hay bằng nhung, cầm binh khí nạm vàng hoặc bịt bạc sáng nhoáng bóng trơn làm cho đám này được đẹp đẽ hơn lên và đức vua ở trong đoàn bộ binh này tựa như mặt trời chói lọi và tỏa ánh sáng ra chung quanh.

Trong lúc vua xuất hành thì chúa đi tế trời với bộ hạ thân tín, các quân hộ vệ và các phu thần ở giữa một cánh đồng rộng. Trong khi hành lễ, chúa tay dâng một chén rượu rất kính cẩn và cúi mình vái dài, xong chúa uống chén rượu đó. Các quan đọc sớ xin trời lúc hạn thì cho mưa và khắp trong bốn mùa lúc nào họ cũng được gió hòa mưa thuận. Chúa cũng khấn và khấn xong cũng vái một vái dài.

Tế trời xong, muốn khỏi thất lễ với đất, chúa cầm một cái cày rất đẹp, mạ vàng, cày mấy luống và cầu xin đất ban ơn cho mọi người làm cho mùa màng được tốt đẹp. Điện thờ lúc bấy giờ sáng đèn, nến đặt thành hàng đối nhau bốn phía và sực nức mùi hương. Lễ xong, quân lính dâng nước cho chúa rửa tay và lắp đạn vào ba khẩu thần công bắn. Thế rồi chúa ngự về phủ, tùy tùng thì ai về nhà nấy cúng lễ gia tiên.

Nếu hôm ấy mưa, họ cho là điềm tốt, nếu bị ướt cũng vui mừng và người nào được đẫm mưa nhiều nhất tin rằng đó là tin báo trước cho họ biết năm ấy ruộng, vườn được mùa và thâu nhiều hoa lợi. Nếu lúc vua xuất hành có mưa thì toàn thể dân chúng vui mừng và hoan hô đấng quân thượng. Trong ngày đặc biệt này, vua nếu mưa ướt cũng vui mừng vì cho đấy là điềm tốt bảo ngài còn được ở ngôi cửu ngũ (dài lâu).

Nguyễn Thanh Điệp