Tăng thuế có làm giảm tiêu dùng thuốc lá?

Toàn cảnh Hội thảo.

Phát biểu tại Hội thảo, bà Đinh Thị Quỳnh Vân - Chủ tịch PwC Việt Nam cho biết, vào năm 2015, Chính phủ Malaysia tăng thuế thuốc lá thêm 40%, ngay lập tức vào năm 2016 thị phần thuốc lá hợp pháp tại nước này đã giảm 26%, trong khi đó thuốc lá lậu tăng gần 40%. Dù chỉ tăng thuế đúng một lần vào năm 2015, nhưng vào năm 2020, thị phần thuốc lá hợp pháp tiếp tục giảm 42% so với trước khi tăng, thuốc lá lậu đã chiếm 64% thị phần.

Malaysia và Việt Nam có nhiều điểm tương đồng về kinh tế. Vì vậy nếu Việt Nam áp dụng mức tăng thuế cao đột ngột (phương án 1: thuế tăng thêm 42%, và phương án 2: thuế tăng thêm 100%) và tăng mỗi năm như Dự thảo thì sẽ kéo theo nhiều hệ quả hơn như NIF và PwC đã phân tích.

Với kinh nghiệm trong ngành thuốc lá và công tác phòng chống thuốc lá lậu tại Việt Nam và các nước Đông Á, bà Đỗ Hoàng Anh - Giám đốc Đối ngoại BAT vùng Đông Á nhấn mạnh: “Khi làm chính sách, cần cân nhắc kỹ lưỡng vì kịch bản thuốc lá lậu một khi đã xảy ra như Malaysia thì không thể quay đầu lại.”

Trước đó, đầu năm 2025, phía BAT đã thuyết phục một đối tác thử tăng lập tức 2.000đ/bao đối với một loại thuốc lá ở phân khúc giá từ 15.000 đồng/bao trở xuống. Kết quả chỉ trong hai tháng đầu năm, sản lượng trung bình một tháng của loại sản phẩm này đã giảm tận 70%, nhưng trên thực tế người tiêu dùng lại chuyển sang sử dụng thuốc lá lậu và sản phẩm thuốc lá ở phân khúc trước khi tăng giá.

Hiện nay 80% thị trường thuốc lá hợp pháp tại Việt Nam ở phân khúc từ 15.000 đồng/bao trở xuống. Với trường hợp thực tế mà bà Hoàng Anh chia sẻ ở trên có thể thấy nếu áp dụng phương án tăng thuế trong Dự thảo (tăng 2.000 đồng/bao ở phương án 1 hoặc tăng 5.000 đồng/bao ở phương án 2) thì khả năng rất cao Việt Nam sẽ lặp lại kịch bản như Malaysia, thậm chí hệ quả còn có thể nghiêm trọng hơn cả quốc gia trong khu vực này.

Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) Nguyễn Chí Nhân phát biểu tại Hội thảo.

Thuốc lá là sản phẩm gây nghiện nên khi giá tăng đột ngột, phần lớn người hút thuốc sẽ tìm kiếm sản phẩm thay thế phù hợp hơn. “Việc từ bỏ thuốc lá không thể diễn ra trong một sớm một chiều. Một nghiên cứu tại Canada cho thấy, trung bình một người hút thuốc mất 30 lần cố gắng bỏ thuốc trước khi thành công và những người cắt giảm hút thuốc thành công phần lớn là do ý thức về sức khỏe được nâng cao”- Bà Vũ Lan Hương – PGĐ Cty Thuốc lá Thăng Long chia sẻ. Trong khi đó sản phẩm thuốc lá lậu tại Việt Nam được bày bán công khai và có lợi thế về giá cả so với thuốc lá hợp pháp, đặc biệt là giá thuốc lá hợp pháp sau khi tăng đột ngột theo Phương án 2.

Bà Hương cũng chia sẻ thêm, thuốc lá nhập lậu vốn đã chiếm thị phần lớn. Nếu thuế TTĐB tăng sốc, chênh lệch giá giữa thuốc lá hợp pháp và thuốc lá lậu sẽ trở nên quá lớn, tạo động lực mạnh cho thị trường phi chính thức. Ví dụ, với mức tăng 5.000đ/bao vào năm 2026, lợi nhuận trốn thuế có thể lên đến 8 triệu đồng/thùng, và con số này sẽ còn cao hơn vào năm 2030. “Điều này không chỉ ảnh hưởng đến doanh nghiệp, hàng trăm nghìn lao động trong chuỗi cung ứng, mà còn đẩy người tiêu dùng thu nhập trung bình vào lựa chọn duy nhất là thuốc lá nhập lậu – không kiểm soát được chất lượng, đi ngược lại mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng”, bà Hương cho biết.

Vậy nếu chỉ dựa vào công cụ kinh tế là tăng thuế thì sẽ không thể đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc một cách bền vững và thực chất. Trong khi đó, những người cắt giảm hút thuốc thành công phần lớn là do ý thức về sức khỏe được nâng cao. Vì vậy, cần thúc đẩy thực hiện các hoạt động tuyên truyền và vận động nâng cao nhận thức về tác hại của thuốc lá, các chương trình hỗ trợ giải pháp cai thuốc lá thông qua trực tuyến và tại các cơ sở y tế, kiểm soát khu vực hút thuốc và độ tuổi mua thuốc lá…để khuyến khích giảm tiêu dùng hiệu quả hơn.

Trước đó, các đề xuất trong Dự thảo Luật Thuế Tiêu thụ Đặc biệt với mức thuế tuyệt đối tăng 10.000 đồng/bao vào năm 2030 đã nhận được nhiều ý kiến phản biện từ cộng đồng doanh nghiệp và các hiệp hội. Tại kỳ họp thứ 8 của Quốc hội khóa 15, nhiều Đại biểu đã phát biểu ý kiến cần phải xem xét lại thuế suất của thuốc lá tránh tác động tiêu cực đến xã hội, thuốc lá lậu tăng, thất thu ngân sách do thuế suất quá cao. Ngành thuốc lá cũng có nhiều văn bản gửi Bộ Tài Chính, Chính phủ và các cơ quan của Quốc hội nhưng vấn đề thuế suất thuế TTĐB chưa được xem xét.

Để tạo điều kiện cho ngành Thuốc lá thực hiện nghị quyết 25/NQ-CP của Chính phủ về đảm bảo mục tiêu tăng trưởng năm 2025 từ 8% trở lên và các năm sau tăng trưởng hai con số, Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam và cộng đồng doanh nghiệp đề nghị Quốc hội quy định mức thuế tuyệt đối như sau: Mức thuế tuyệt đối tăng 2.000 đồng/bao mỗi hai năm kể từ năm 2026 và đạt tối đa 6.000 đồng/bao vào năm 2030. Đây là mức thuế đủ cao để giảm thiểu tiêu dùng nhưng vẫn đảm bảo doanh nghiệp có thêm thời gian thích ứng, điều chỉnh sản xuất, cải tiến công nghệ, và hạn chế sự phát triển của thị trường thuốc lá lậu.

Các bên liên quan mong muốn Quốc hội cũng như các Ủy ban như Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Ủy ban Kinh tế - Tài chính lắng nghe ý kiến đề xuất của Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam và cộng đồng doanh nghiệp, xem xét kỹ lưỡng lộ trình tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá.

Mai Lâm