Sức xuân lễ hội xuân

Nam Định có nhiều lễ hội mùa Xuân được tổ chức từ tháng Giêng đến tháng Ba âm lịch tập trung ở các huyện Nam Trực, Nghĩa Hưng, Vụ Bản, Ý Yên, Hải Hậu và thành phố Nam Định. Đến với lễ hội mùa Xuân trên quê hương Nam Định, du khách không chỉ thỏa mãn ước nguyện cầu may, chiêm bái tưởng nhớ công lao của các bậc tiền nhân trong công cuộc dựng nước và giữ nước mà còn được thưởng thức những giá trị nghệ thuật trong kiến trúc của các di tích lịch sử văn hóa.

Phát biểu tại buổi về thăm và làm việc với Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Nam Định trong đầu năm mới (tháng 1/2025), Tổng Bí thư Tô Lâm bày tỏ vui mừng tới thăm và làm việc với tỉnh - vùng đất địa linh nhân kiệt, giàu bản sắc văn hóa, truyền thống hiếu học, lịch sử yêu nước và cách mạng, nơi phát tích của Vương triều Trần - vương triều thịnh trị của đất nước; là quê hương của nhiều đồng chí lãnh đạo xuất sắc của Đảng và Nhà nước ta.

Trước đó, năm 2023, tại buổi làm việc với Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Nam Định, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính chỉ rõ: Nam Định là tỉnh có nhiều tiềm năng khác biệt, lợi thế so sánh, cơ hội nổi trội, mảnh đất "địa linh nhân kiệt", nổi tiếng với "Hào khí Đông A". Tỉnh nằm ở trung tâm vùng Nam đồng bằng sông Hồng, có tiềm năng phát triển kinh tế biển, phát triển du lịch, lợi thế lịch sử, văn hóa, kiến trúc đa dạng, phong phú với hơn 100 lễ hội truyền thống. Con người Nam Định là nguồn vốn quý nhất của tỉnh với truyền thống văn hóa, lịch sử, khoa bảng, hiếu học, giàu truyền thống yêu nước cách mạng anh hùng, cần cù, năng động, sáng tạo trong lao động sản xuất.

Mở đầu cho Lễ hội Khai ấn là lễ rước kiệu Ngọc Lộ tổ chức vào ngày 11 tháng Giêng (rước chân nhang của Vua Trần Nhân Tông từ chùa Tháp sang đền Thiên Trường).

Nam Định là vùng quê giàu trầm tích di sản văn hóa; là "vùng đất của lễ hội". Trong đó, có nhiều lễ hội mùa Xuân mang đậm bản sắc văn hóa “Thiên Trường xưa – Nam Định nay”; được tổ chức với quy mô lớn như: Chợ Viềng (Nam Trực, Vụ Bản), Lễ Khai ấn Đền Trần (thành phố Nam Định), Lễ hội Phủ Dầy (Vụ Bản), Lễ hội chùa Lương (Hải Hậu), Lễ hội hoa, cây cảnh làng Vị Khê (Nam Trực), Lễ hội làng Ngọc Tiên (Xuân Trường)… Ngay sau Tết Nguyên đán, một lễ hội lớn diễn ra trong thời gian ngắn phải kể đến là chợ Viềng tổ chức vào đêm mùng 7 và ngày 8 tháng Giêng ở hai nơi gắn với hai di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia: Phủ Dầy, xã Kim Thái (Vụ Bản) và Chùa Đại Bi, thị trấn Nam Giang (Nam Trực).

Tiếp đó, Lễ Khai ấn đầu xuân được tổ chức tại Di tích quốc gia đặc biệt Đền Trần - Chùa Phổ Minh (thành phố Nam Định), là một phong tục có từ lâu đời, thể hiện lòng tri ân của nhân dân đối với những vị vua anh minh bằng nghi thức mô phỏng nghi lễ triều chính. Mở đầu cho Lễ hội Khai ấn là Lễ rước kiệu Ngọc Lộ tổ chức vào ngày 11 tháng Giêng (rước chân linh của Vua - Phật hoàng Trần Nhân Tông từ chùa Tháp sang đền Thiên Trường tế bái tiên tổ) thể hiện lòng tri ân sâu sắc của nhân dân đối với các vị vua anh minh, các vị tướng tài ba, anh hùng dân tộc có công với dân, với nước, khơi dậy niềm tự hào về Hào khí Đông A của quân dân Đại Việt trong các cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông thế kỷ XIII.

Nghi thức rước Nước, tế Cá trong Lễ hội Khai ấn Đền Trần.

Nghi thức rước Nước, tế Cá tổ chức vào ngày 12 tháng Giêng là nghi lễ quan trọng mang nhiều ý nghĩa nhân văn và lịch sử; tái hiện các nghi lễ truyền thống được thực hiện từ xa xưa tại Đền Trần, nhằm tri ân công lao đối với triều đại nhà Trần, tôn vinh nền văn minh lúa nước và cư dân làng chài, đồng thời là nghi lễ đầu năm mới cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Lễ hội Khai ấn Đền Trần tổ chức từ ngày 11 đến 16 tháng Giêng, chính lễ là đêm ngày 14 (giờ Tý), rạng sáng 15 tháng Giêng diễn ra nghi lễ rước kiệu ấn từ đền Cố Trạch thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo sang đền Thiên Trường thờ 14 vị Hoàng đế thời Trần và long trọng tổ chức Lễ Khai ấn.

Vào ngày 20 tháng Giêng, Chùa Đại Bi, thị trấn Nam Giang (Nam Trực) lại tưng bừng mở hội. Trong lễ hội Chùa Đại Bi có một hoạt động đặc biệt, vừa là lễ, vừa là hội, môn nghệ thuật múa rối đầu gỗ chầu Thánh (hay còn gọi là Ổi Lỗi) - được coi là môn nghệ thuật “độc nhất, vô nhị” trong cả nước. Nhân vật chính trong Ổi Lỗi là "Thập nhị Thánh tượng" (12 tượng Thánh, gồm sáu tượng rối lớn và sáu tượng rối nhỏ). Tượng rối lớn còn gọi là “ông Lộng”, trong đó, phân ra các đôi tượng như: "Chúa Lộng" (mang gương mặt của quan văn, quan võ), đôi tượng "Chàng cát" (hay còn gọi là Cóc vàng); đôi tượng "Tùy trắng”. Sáu tượng rối nhỏ tượng trưng cho sáu nhân vật gồm: tượng Chàng, tượng hai Nàng tiên, tượng ông Chớp, tượng Hoàng hậu, tượng ông Mách. Gọi là rối đầu gỗ bởi chỉ có đầu con rối làm bằng gỗ, phần "thân tượng" được trang phục phủ vải từ cổ xuống.

Biểu diễn nghệ thuật múa rối đầu gỗ chầu Thánh (hay còn gọi là Ổi Lỗi) trong lễ hội Chùa Bi (Nam Trực).

Nhạc cụ sử dụng trong nghệ thuật múa rối chầu Thánh gồm: 1 trống cái (để cầm canh chuyển làn điệu); 1 chuông đẩu và 1 trống thầy bói (gõ theo trống cái), 1 trống bảng, 2 trống cơm, 2 thanh la. Về lời ca và giai điệu, nghệ thuật Ổi Lỗi hiện còn lưu giữ 26 bài, 32 làn điệu; nội dung ca ngợi công lao của Đức Thánh Từ và cầu cho đất nước "thái bình thịnh trị, vua sáng, tôi hiền". Tham dự lễ hội Chùa Đại Bi, du khách không những thỏa mãn ước nguyện lễ Phật, lễ Thánh cầu may đầu xuân mà còn được hòa mình vào những sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo. Trong đó, phần "lễ" bao gồm các nghi lễ trang trọng như: Lễ mộc dục thắng nghì; lễ cúng phát tấu và thi thầy; lễ rước kiệu và khai hội; nghi lễ tế Thánh Tổ. Phần "hội", du khách được thưởng thức nhiều hoạt động văn hóa, thể thao truyền thống như: vật Chầu Thánh, đánh cờ người, tổ tôm điếm, hội thi chim...

Biểu diễn nghệ thuật và các trò chơi dân gian tại Chợ Tết "Một thoáng Thành Nam" Xuân Ất Tỵ năm 2025.

Từ nhiều năm nay, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức hoạt động Chợ Tết "Một thoáng Thành Nam"; tái hiện không gian văn hóa Tết xưa, giới thiệu một số loại hình di sản văn hóa tiêu biểu của Nam Định gắn với Thành Nam xưa, phục vụ nhân dân và du khách trong dịp đầu xuân, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa và phát triển du lịch. Chợ Tết "Một thoáng Thành Nam" Xuân Ất Tỵ năm 2025 diễn ra từ mùng 6 đến mùng 9 tháng Giêng (tức ngày 3 đến 6/2) trong khuôn viên Bảo tàng tỉnh trưng bày, triển lãm "Một số tư liệu, hình ảnh về Thành Nam xưa và nay”; không gian "Mô phỏng quang cảnh Trường thi Hương Nam Định"; trưng bày, giao lưu cây cảnh nghệ thuật, bonsai và hoa địa lan Nam Định; trưng bày "Chợ đồ xưa"; Hội thi “Tiếng hót chim vành khuyên"; gian hàng "Xúc tiến Du lịch Nam Định". Bên cạnh đó còn có các hoạt động trình diễn một số loại hình di sản văn hóa phi vật thể (múa rối nước, hát xẩm, hát ca trù, chầu văn...); khiêu vũ "Vũ điệu Thành Nam", biểu diễn "Mùa xuân Thượng võ"; giới thiệu, thưởng thức văn hóa ẩm thực với các món ăn truyền thống nổi tiếng của Nam Định như phở bò, bánh cuốn làng Kênh, bánh đúc, bánh gai, bánh xíu páo và các món ăn đặc trưng của một số địa phương trong cả nước. Lễ hội mới được tổ chức song được người dân đón nhận nhiệt tình dần trở thành một hoạt động văn hóa thường niên được chờ đón.

Đồng chí Chủ tịch UBND tỉnh Phạm Đình Nghị và các đồng chí lãnh đạo tỉnh tham quan Chợ Tết "Một thoáng Thành Nam" Xuân Ất Tỵ năm 2025.

Đồng chí Trần Anh Dũng, Ủy viên Ban TVTU, Phó Chủ tịch Thường trực UBND tỉnh nêu rõ: Thực hiện Công điện số 05/CĐ-TTg ngày 22/1/2025 của Thủ tướng Chính phủ về việc bảo đảm an toàn thực phẩm dịp Tết Nguyên đán và Lễ hội xuân năm 2025, UBND tỉnh Nam Định đã có Công văn số 46 ngày 24/1/2025 về việc tăng cường công tác quản lý lễ hội Xuân Ất Tỵ năm 2025. Để đảm bảo các lễ hội được tổ chức trang trọng, an toàn, tiết kiệm, đúng quy định và nghi lễ truyền thống, phong tục, tập quán địa phương, nhất là Lễ hội Khai ấn Đền Trần và Lễ hội Chợ Viềng Xuân, UBND tỉnh yêu cầu: Các sở, ban, ngành, đoàn thể của tỉnh, UBND các huyện, thành phố Nam Định tiếp tục triển khai thực hiện nghiêm chỉ đạo tại Chỉ thị số 45/CT-TTg ngày 18/12/2024 của Thủ tướng Chính phủ, Chỉ thị số 44/CT-UBND ngày 27/12/2024 của UBND tỉnh về việc tăng cường các biện pháp bảo đảm đón Tết Nguyên đán Ất Tỵ năm 2025 vui tươi, lành mạnh, an toàn, tiết kiệm; chủ động phương án bảo đảm an ninh trật tự, an toàn xã hội, phòng chống cháy nổ, bảo vệ môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm, an toàn giao thông, không vì việc thực hiện sắp xếp, tinh gọn bộ máy làm gián đoạn, ảnh hưởng đến công tác quản lý lễ hội.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND các huyện, thành phố triển khai công tác quản lý và tổ chức lễ hội đảm bảo các lễ hội được tổ chức trang trọng, an toàn, tiết kiệm đúng quy định và nghi lễ truyền thống, phong tục, tập quán địa phương; loại bỏ hoặc thay thế những tập tục không còn phù hợp với xu thế hội nhập và phát triển. Tăng cường trách nhiệm của người đứng đầu chính quyền địa phương trong công tác quản lý và tổ chức lễ hội theo phân cấp quản lý. Đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát trước, trong và sau khi tổ chức lễ hội; kịp thời ngăn chặn, xử lý nghiêm các vi phạm trong hoạt động lễ hội, đặc biệt là các hành vi lợi dụng di tích, lễ hội, tín ngưỡng để trục lợi, hoạt động mê tín dị đoan… đảm bảo hoạt động lễ hội được tổ chức trang trọng, đúng nghi lễ truyền thống. Công an tỉnh, Sở Giao thông Vận tải, Sở Y tế, các đơn vị liên quan và UBND các huyện, thành phố phối hợp xây dựng các phương án bảo đảm an ninh trật tự, an toàn xã hội, phòng chống cháy nổ, bảo vệ môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm, an toàn giao thông tại địa điểm diễn ra lễ hội.

Biểu diễn mùa Rồng trong Lễ rước nước, tế cá Xuân Giáp Thìn 2024.

Đồng chí Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Vũ Đức Thọ cho biết: Mùa lễ hội xuân 2025 là năm thứ 2 thực hiện "Bộ tiêu chí về môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống" do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành được triển khai tại các địa phương trong tỉnh nhằm hướng tới một mùa lễ hội an toàn, văn minh, lành mạnh. Ước tính trong dịp Tết Nguyên đán Ất Tỵ năm 2025, có khoảng 22 nghìn lượt khách tới các điểm tham quan du lịch của Nam Định, tăng 10% so với cùng kỳ năm 2024. Tổng thu từ hoạt động du lịch đạt 7,2 tỷ đồng, tăng 16,1% so với cùng kỳ năm 2024.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành các văn bản đề nghị UBND các huyện, thành phố Nam Định chỉ đạo các phòng và đơn vị chức năng liên quan tăng cường công tác quản lý Nhà nước, quản lý điểm đến; triển khai các biện pháp bảo đảm an ninh, an toàn cho khách du lịch; thường xuyên tổ chức kiểm tra, kiểm soát chất lượng kinh doanh dịch vụ du lịch tại các cơ sở lưu trú du lịch, khu, điểm du lịch, nhà hàng, cơ sở vui chơi giải trí, kinh doanh vận chuyển khách, hoạt động hướng dẫn viên.

Các sản phẩm được bày bán tại chợ Viềng Xuân.

Đồng chí Nguyễn Thị Như, Phó Chủ tịch Thường trực UBND thành phố Nam Định, Trưởng Ban Tổ chức Lễ hội Khai ấn Đền Trần cho biết: Để tổ chức tốt nội dung chương trình lễ hội Khai ấn Đền Trần Xuân Ất Tỵ năm 2025, UBND thành phố Nam Định đã thành lập Ban tổ chức Lễ hội Khai ấn Đền Trần; thành lập các tiểu ban, xây dựng kế hoạch thực hiện đảm bảo công tác: thông tin tuyên truyền, an ninh trật tự, an toàn giao thông, y tế, vệ sinh môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm, phòng chống cháy nổ… Công an thành phố xây dựng kế hoạch huy động các lực lượng đảm bảo công tác an ninh trong đêm Khai ấn, an toàn cho người dân và du khách trong thời gian diễn ra lễ hội.

Để thực hiện hiệu lực, hiệu quả "Bộ tiêu chí về môi trường văn hóa trong lễ hội truyền thống", các cơ quan chức năng tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát trước, trong và sau khi tổ chức lễ hội, kịp thời ngăn chặn và xử lý nghiêm vi phạm, đặc biệt là hành vi lợi dụng di tích, lễ hội để trục lợi, lưu hành, kinh doanh văn hóa phẩm trái phép; ảnh hưởng đến nét đẹp văn hóa truyền thống của dân tộc. Triển khai chương trình số hóa di sản văn hóa Việt Nam giai đoạn 2021-2030. Tiếp tục xây dựng và triển khai các chương trình, đề án trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị các di tích lịch sử, văn hóa và các di sản văn hóa phi vật thể đã được ghi danh trong danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, quốc tế. Khuyến khích thu hút các nguồn lực xã hội hóa trong công tác trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử - văn hóa.

Bài và ảnh: Việt Thắng