Sau 'bài kiểm tra khắc nghiệt', quả sầu riêng cần giám sát chất lượng từ gốc

Chia sẻ của các chuyên gia, doanh nghiệp tại Hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” được tổ chức sáng nay tại Hà Nội, ông Đặng Phúc Nguyên - Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam, cho hay, vụ việc nhiều lô sầu riêng của Việt Nam xuất khẩu sang Trung Quốc bị phát hiện chứa dư lượng kim loại nặng cadimi vượt ngưỡng quy định đã và đang tạo ra những tác động tiêu cực, sâu sắc và nhiều mặt đối với ngành hàng tỷ USD.

Hệ quả của chạy theo năng suất, thiếu kiểm soát đầu vào

Ông Đặng Phúc Nguyên cho biết, nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng nhiễm cadimi được các cơ quan chuyên môn và chuyên gia xác định là do sự tích tụ kim loại nặng trong đất, chủ yếu có thể xuất phát từ việc lạm dụng phân bón hóa học, đặc biệt là các loại phân bón có gốc lân (như DAP) trong một thời gian dài.

Ông Đặng Phúc Nguyên - Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam.

Quá trình canh tác chạy theo năng suất, thiếu kiểm soát đầu vào đã vô tình đưa chất độc vào chuỗi sản xuất. Bên cạnh cadimi, vấn đề tồn dư chất cấm Vàng O - một loại hóa chất nhuộm công nghiệp dùng để tạo màu vàng đẹp cho vỏ sầu riêng, thúc trái chín đều cũng bị phía Trung Quốc siết chặt kiểm tra, cho thấy những lỗ hổng trong khâu sơ chế, bảo quản sau thu hoạch.

Ngoài ra, việc sản xuất chạy theo số lượng, ồ ạt mở rộng diện tích, chạy theo năng suất mà chưa chú trọng đúng mức đến các tiêu chuẩn chất lượng bền vững. Sự lỏng lẻo trong quản lý và sử dụng mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói - dẫn đến tình trạng khi một lô hàng vi phạm, uy tín của cả một vùng, thậm chí cả quốc gia bị ảnh hưởng.

Liên quan đến tình hình xuất khẩu sầu riêng trong những tháng đầu năm, ông Phan Văn Duy - Phó Cục trưởng Cục Chất lượng, chế biến và phát triển thị trường, Bộ NN&MT, cho biết, trong những tháng đầu năm riêng thị trường Trung Quốc - thị trường xuất khẩu chủ lực đã giảm nhập khẩu sầu riêng khoảng 30% so với cùng kỳ năm ngoái.

“Đây là một mức giảm mạnh và có ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động xuất khẩu của Việt Nam. Về vấn đề an toàn thực phẩm, tôi xin nhấn mạnh, thực tế đang cho thấy áp lực kiểm soát chất lượng nông sản đang ngày càng gia tăng, đặc biệt từ các thị trường khó tính như Trung Quốc” - Phó Cục trưởng Cục Chất lượng, chế biến và phát triển thị trường lưu ý.

Cũng theo ông Phan Văn Duy đến nay trên cả nước có 34 cơ sở đã được chứng nhận về kiểm nghiệm Cadimi; 19 cơ sở được chứng nhận về kiểm nghiệm vàng O. Trong đó, Trung Quốc đã công nhận 24 cơ sở về Cadimi và 15 cơ sở về vàng O. Tuy nhiên, có 4 cơ sở bị phía Trung Quốc loại ra do có sự chênh lệch giữa kết quả kiểm nghiệm tại Việt Nam và kết quả kiểm nghiệm khi hàng hóa đến nơi. Đây là rủi ro hiện hữu.

Theo lý giải của ông Duy, nguyên nhân là do việc lấy mẫu kiểm nghiệm chỉ mang tính đại diện, trong khi thực tế vùng trồng rất rộng, không thể đảm bảo tuyệt đối toàn bộ sản phẩm đạt chuẩn.

“Chúng tôi đề nghị các địa phương và đơn vị liên quan cần phối hợp chặt chẽ hơn, đặc biệt là kiểm soát ngay từ đầu chuỗi sản xuất... Ngoài ra, năng lực kiểm nghiệm của chúng tôi hiện nay vẫn còn hạn chế” - ông Phan Văn Duy nói thêm.

Theo đại diện Văn phòng SPS Việt Nam, không chỉ sầu riêng mà ớt, mặt cụt, chôm chôm cũng đã ghi nhận nhiễm Cadimi vượt ngưỡng cho phép.

Nói thêm về câu chuyện kiểm định, ông Đinh Đức Hiệp - đại diện Văn phòng SPS Việt Nam cho hay, về chất Cadimi, ngoài sầu riêng thì Văn phòng SPS Việt Nam đã nhận được thông báo từ nhiều thị trường khác về nhiều sản phẩm nhiễm Cadimi vượt ngưỡng cho phép. Ví dụ, như cảnh báo từ hệ thống RASFF của Liên minh châu Âu (EU) về dư lượng Cadimi vượt ngưỡng trên trên quả ớt, quả măng cụt, chôm chôm. Trong đó, riêng với sầu riêng, Văn phòng đã ghi nhận tình trạng vi phạm mức dư lượng thuốc bảo vệ thực vật (do CHLB Đức, Pháp, Bồ Đào Nha, và Italy thông báo).

Việc vi phạm ở mức độ nhẹ chỉ thông báo cho cơ quan quản lý biết, việc vi phạm nếu nghiêm trọng thì bị trả về. Với sầu riêng ngoài nhận được cảnh báo từ Trung Quốc thì chúng ta cũng đã nhận được cảnh báo từ EU.

Sau khi nhận được các thông báo, SPS Việt Nam đã nhanh chóng chuyển thông tin đến các cơ quan có thẩm quyền để truy xuất nguồn gốc, điều tra nguyên nhân và thực hiện các biện pháp khắc phục; hỗ trợ doanh nghiệp kiểm soát quy trình sơ chế, đảm bảo đúng quy định của nước nhập khẩu.

Triển khai các giải pháp cấp bách, lấy lại niềm tin người tiêu dùng

Ở góc nhìn doanh nghiệp, với kinh nghiệm kinh doanh nông sản nhiều năm ở nhiều thị trường, nhất là thị trường Trung Quốc, bà Nguyễn Thị Thành Thực - Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc Công ty CP Công nghệ phần mềm Auto Agri cho rằng bà không ngạc nhiên với kết quả sầu riêng năm nay.

“2 chất cấm trên chỉ là một trong những chất cấm mà thị trường nước bạn đưa ra. Kinh nghiệm của chúng tôi, cho thấy các chỉ tiêu về cadimi hay vàng O hiện nay chỉ là một trong những tiêu chí về kỹ thuật mà các thị trường có thể đưa ra hiện nay. Chúng ta cần nghiên cứu, có sự chuẩn bị trước để sẵn sàng đáp ứng các yêu cầu từ thị trường” – bà Thực bày tỏ.

Bà Nguyễn Thị Thành Thực - Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc Công ty CP Công nghệ phần mềm Auto Agri.

Để giảm thiệt hại cũng như đảm bảo câu chuyện cấp "visa" cho các lô sầu riêng, bà Thực đồng thời nêu một điểm thiếu cực kỳ lớn tại các vùng nông nghiệp trọng điểm đó là, chúng ta chưa có chợ đầu mối cũng như chưa có trung tâm kiểm định và kiểm dịch; chưa làm được các thủ tục xuất nhập khẩu tại chỗ.

Hiện nay chúng ta không kiểm soát việc ủy quyền mã vùng trồng dẫn đến việc sử dụng, bảo quản của người được ủy quyền chưa đúng chỗ. Có hiện tượng đem mã vùng trồng đi sử dụng ở nhiều nơi dẫn đến hiện tượng khó kiểm soát. Qua đó cần nâng cao ý thức bảo vệ mã vùng trồng của người trồng để tránh rủi ro không đáng có.

“Hiệp hội sầu riêng Đắk Lắk và doanh nghiệp chúng tôi đã đề xuất cách đây 4 năm với ngành hải quan và cơ quan của Bộ NN&MT. Chúng tôi mong muốn ít nhất Tây Nguyên cần có sự đầu tư căn cơ về Công nghệ vi sinh; Công nghệ xử lý bảo quản sau thu hoạch; Công nghệ chế biến. Bên cạnh đó, chúng ta cần cân nhắc có thực sự cần thiết hay bắt buộc phải là sầu riêng tươi hay không để tránh sự lãng phí nguồn nguyên liệu đắt giá này, trong khi chúng ta có thể đầu tư chế biến kem sầu riêng, bánh sầu riêng, hoặc nhiều sản phẩm giá trị khác. Do đó, tôi cho rằng cần có sự đầu tư về công nghệ và con người” – Chủ tịch Auto Agri trăn trở.

Ông Vũ Duy Hải - Tổng Giám đốc Công Ty CP Vinacam nói rằng, hằng năm, Cục Quản lý thị trường và Cục Bảo vệ thực vật các địa phương đã phát hiện và xử lý hàng nghìn vụ vi phạm về nhãn mác, chất lượng, hàng giả, hàng nhái. Khi có thông tin đáng tin cậy từ người dân, doanh nghiệp, tổ chức hoặc báo chí thì các cơ quan này có nghĩa vụ phải kiểm tra, lấy mẫu giám định. Nếu phát hiện hàng hóa không phù hợp với quy chuẩn Việt Nam, đặc biệt có chứa chất độc hại như cadimi thì bắt buộc phải tiêu hủy hoặc tái xuất, theo đúng quy trình.

Do đó, ông Hải đề xuất với các mẫu đạt, cần công bố để dư luận yên tâm; nếu không đạt, phải xử lý theo quy định pháp luật. Trường hợp mẫu cadimi vượt ngưỡng mà không công bố thì không có căn cứ xử lý lượng hàng doanh nghiệp đã chủ động thu hồi. Hàng tồn nếu chưa bị thu hồi, cuối cùng vẫn có nguy cơ quay lại với cây trồng - hậu quả, như chúng ta đã thấy, là rất nghiêm trọng.

“Chúng tôi đánh giá cao nỗ lực của Bộ NN&MT trong việc thúc đẩy cấp mã số vùng trồng, đây là tín hiệu tích cực. Tuy nhiên, xin lưu ý rằng có mã số vùng trồng không đồng nghĩa với việc xuất khẩu sẽ tăng, nếu cadimi và vàng O vẫn vượt ngưỡng cho phép. Chúng tôi mong muốn các nhà khoa học, nhà quản lý đưa ra giải pháp căn cơ để xử lý tận gốc các vấn đề nhiễm cadimi, vàng O và các chất cấm khác theo đúng yêu cầu của nước nhập khẩu” - Tổng Giám đốc Vinacam nêu đề xuất.

Để ngành sầu riêng Việt phát triển bền vững, Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam cho rằng, chúng ta cần tiến hành triển khai các giải pháp cấp bách nhằm lấy lại niềm tin của người tiêu dùng.

Thứ nhất, thiết lập hệ thống giám sát chất lượng từ gốc, tăng cường khâu kiểm nghiệm tại cơ sở sản xuất sầu riêng: Xây dựng các chương trình giám sát an toàn thực phẩm và kiểm dịch thực vật ngay tại vườn trồng và cơ sở đóng gói sầu riêng bằng cách mở rộng danh sách và nâng cao năng lực cho nhiều phòng xét nghiệm đủ chuẩn phủ kín các vùng trồng sầu riêng. Sau này việc truy xuất nguồn gốc sẽ chính xác, rõ ràng khi các cơ quan chức năng Việt Nam hay Trung Quốc cần truy xuất về mã số, tồn dư chất cấm... của sầu riêng xuất khẩu.

Thứ hai, xử lý nghiêm các vi phạm: Ban hành các quy định, chế tài đủ mạnh để xử lý các hành vi vi phạm về chất lượng, an toàn thực phẩm và gian lận thương mại. Nếu chúng ta tổ chức được hệ thống lọc hàng tại các vườn trồng sầu riêng một cách chính xác, hiệu quả, lãnh đạo Bộ hay Chính phủ mới có căn cứ để đàm phán với hải quan Trung Quốc mở “luồng xanh” bền vững cho sầu riêng Việt Nam, thông quan nhanh chóng và không còn tình trạng hàng bị trả về nhiều như hiện nay. Chẳng hạn, hiện nay thời gian thông quan cho 1 container hơn 7-10 ngày trong khi của Thái lan chỉ 2 ngày.

Về lâu dài, theo Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam cần giải pháp gỡ khó cho sản xuất và xuất khẩu: Quy hoạch vùng trồng tập trung và bền vững; siết chặt quản lý và cấp mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói; kiểm soát chặt chẽ vật tư đầu vào; thay đổi quy trình canh tác; xây dựng thương hiệu quốc gia…

Chỉ trong vòng chưa đầy 3 năm, sầu riêng đã vươn lên trở thành một trong những mặt hàng nông sản xuất khẩu chủ lực, lớn nhất trong các mặt hàng rau quả của Việt Nam, mang về hơn 3,2 tỷ USD trong năm 2024, là một con số kỷ lục đáng tự hào của nông sản Việt. Tuy nhiên, năm 2025, xuất khẩu sầu riêng đang phải đối mặt với nhiều hệ lụy từ tăng trưởng nóng, như gian lận mã số vùng trồng, sản xuất thiếu đồng bộ, thiếu kiểm soát chất lượng đầu vào, và gần đây nhất - thị trường Trung Quốc liên tục cảnh báo về dư lượng Cadimi vượt ngưỡng trong sầu riêng Việt Nam. Đặc biệt, những tháng đầu năm 2025, khi nhiều lô hàng bị phía Trung Quốc trả về do tồn dư cadimi và vàng O vượt ngưỡng, thì mục tiêu đạt kim ngạch 3,7 tỷ USD xuất khẩu sầu riêng vào năm 2025 đang là thách thức nghiêm trọng.

Hồng Hương