Rủi ro pháp lý kìm hãm khu vực tư nhân phát triển lành mạnh, bền vững

Niềm tin doanh nghiệp bị xói mòn khi chính sách thiếu ổn định

Phát biểu đề dẫn, bà Lưu Thị Thanh Mẫu - Phó Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam cho biết, các phiên đối thoại địa phương trên toàn quốc đã liên tục chỉ ra thể chế và thủ tục hành chính còn rườm rà, thiếu nhất quán giữa các ngành, các cấp, gây khó khăn cho doanh nghiệp.

Cụ thể, nhiều quy định pháp luật chồng chéo, bất cập (như Luật Đất đai, Luật Xây dựng, Luật Đầu tư, Luật Bảo vệ môi trường), gây khó khăn trong việc áp dụng. Việc giải quyết các hồ sơ đầu tư, đất đai thường chậm trễ, ảnh hưởng đến tiến độ triển khai dự án.

Phiên chuyên đề 1 với chủ đề “Thể chế kiến tạo - Doanh nghiệp vươn mình” diễn ra chiều 15/9. Ảnh: Đức Thanh.

Niềm tin của doanh nghiệp bị xói mòn do môi trường chính sách thiếu ổn định, khó dự báo, với tình trạng chính sách thay đổi nhanh, gây khó thích ứng và rủi ro hồi tố. Các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ đặc biệt dễ bị tổn thương bởi các rủi ro pháp lý tiềm ẩn và tình trạng hình sự hóa các quan hệ kinh tế - thương mại. Bên cạnh đó, các rào cản về cơ chế, chính sách còn tồn tại đã gây khó khăn cho doanh nghiệp trong việc gia nhập hoặc mở rộng thị trường.

Các doanh nghiệp cũng phản ánh về việc thiếu cơ chế phản hồi chính sách thực chất từ cơ sở, chưa có kênh “tư vấn pháp lý thường trực” cho hội viên. Tình trạng “trên nóng, dưới lạnh” và tư duy “xin - cho” vẫn phổ biến ở cấp địa phương. Có ý kiến cho rằng, còn tồn tại sự phân biệt đối xử giữa doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân.

Qua các phiên đối thoại này, nhiều vấn đề đã được lãnh đạo địa phương ghi nhận, đưa ra phương án và cam kết tháo gỡ. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề chưa được giải quyết hoặc cần được xem xét, giải quyết ở cấp thẩm quyền cao hơn. Một trong số đó là việc triển khai thực hiện nguyên tắc xử lý vi phạm trong hoạt động kinh doanh tại Điều 5, Nghị quyết số 198/2025/QH15 của Quốc hội về hạn chế hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự.

Bà Lưu Thị Thanh Mẫu, Phó Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam điều hành phiên thảo luận.

Theo TS. Đậu Anh Tuấn - Phó Tổng Thư ký, Trưởng Ban Pháp chế VCCI, rủi ro pháp lý, nguy cơ bị hình sự hóa trong các quan hệ kinh tế, dân sự là một trong những rào cản lớn, kìm hãm sự phát triển bền vững và lành mạnh của khu vực kinh tế tư nhân.

Thực tiễn cho thấy, nhiều vụ án hình sự phát sinh từ các tranh chấp hợp đồng, đầu tư, đấu thầu, vay vốn…, những lĩnh vực vốn thuộc phạm trù điều chỉnh của pháp luật dân sự, thương mại. Các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, thường thiếu năng lực pháp lý nội bộ, dẫn đến bị lôi kéo vào vòng tố tụng hình sự khi xảy ra tranh chấp. Trong nhiều trường hợp, bên tranh chấp đã sử dụng tố giác tội phạm như một công cụ để gây áp lực trong thương lượng.

Các tội danh trong Bộ luật Hình sự hiện hành (Luật số 100/2015/QH13) như trốn thuế (Điều 200), lừa dối khách hàng (Điều 198), quảng cáo gian dối (Điều 197), sản xuất - buôn bán hàng giả (Điều 192), buôn lậu (Điều 188)… có thể dễ dàng bị áp dụng trong các vụ việc có bản chất kinh tế - dân sự. Đây là những tội danh vốn cần được rà soát để phân biệt rõ giữa dấu hiệu tội phạm với hành vi vi phạm hành chính hoặc sai sót trong quá trình kinh doanh.

Thực trạng này gây ra tác động tiêu cực tới tinh thần đổi mới và sáng tạo của doanh nghiệp tư nhân. Doanh nghiệp e ngại đầu tư, không dám thử nghiệm mô hình kinh doanh mới. Các chủ thể kinh doanh cá nhân trở nên thận trọng quá mức, thậm chí rút lui khỏi thị trường do lo ngại bị truy cứu trách nhiệm hình sự trong các tình huống pháp lý không rõ ràng.

Cải cách quy trình tố tụng hình sự

Đây cũng là vấn đề TS. Nguyễn Thị Ánh Hồng - Trưởng Bộ môn Luật Hình sự, Trường Đại học Luật TP.HCM nhấn mạnh trong tham luận tại diễn đàn. Theo bà, hiện tượng hình sự hóa quan hệ dân sự - kinh tế gây thiệt hại, tạo tâm lý e ngại đầu tư. Do đó, cần thiết phải giảm hình sự hóa trong lĩnh vực kinh tế, phân định rõ trách nhiệm hình sự với trách nhiệm hành chính, dân sự, đồng thời nâng cao năng lực cơ quan tư pháp để tránh lạm quyền, truy tố sai.

Dẫn chứng về một số vụ án kinh tế xử lý chậm, thiếu triệt để, làm giảm niềm tin của doanh nghiệp, TS. Nguyễn Thị Ánh Hồng chỉ ra nhiều quy định tội phạm còn mơ hồ, định lượng lạc hậu, phạm vi trách nhiệm hình sự của pháp nhân chưa phù hợp. Pháp luật hình sự là lá chắn bảo vệ, nhưng nếu vận dụng không hợp lý, pháp luật hình sự có thể tạo tâm lý bất an, kìm hãm đổi mới và khởi nghiệp, TS. Nguyễn Thị Ánh Hồng nhấn mạnh.

Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến rủi ro hình sự hóa là việc quy định pháp luật hình sự còn thiếu rõ ràng, ranh giới giữa tội phạm và vi phạm hành chính - dân sự chưa được xác lập chặt chẽ.

Đại biểu tham gia thảo luận tại Diễn đàn. Ảnh: Đức Thanh

Để giải quyết căn cơ vấn đề này, đại diện VCCI đề xuất rà soát và sửa đổi các tội danh kinh tế trong Bộ luật Hình sự theo nguyên tắc chỉ xử lý hình sự trong những trường hợp thật sự cần thiết, khi hành vi có yếu tố cố ý, gian dối, gây hậu quả nghiêm trọng, không thể khắc phục, hoặc có dấu hiệu trục lợi.

Đồng thời, ưu tiên áp dụng các biện pháp hành chính, dân sự, kinh tế trong các trường hợp có thể khắc phục hậu quả bằng con đường thương lượng, bồi thường hoặc điều chỉnh hành vi. Một số tội danh tiêu biểu trong Bộ luật Hình sự cần được rà soát, sửa đổi hoặc hướng dẫn áp dụng một cách thận trọng như tội trốn thuế; tội lừa dối khách hàng; tội sản xuất, buôn bán hàng giả; tội buôn lậu…

Bên cạnh việc sửa đổi các quy định về tội phạm, ông Đậu Anh Tuấn đề nghị đặc biệt chú trọng cải cách quy trình tố tụng hình sự để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của doanh nghiệp, cá nhân kinh doanh, tránh việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn quá mức cần thiết, gây ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động sản xuất - kinh doanh.

Theo đó cần cải cách Bộ luật Tố tụng Hình sự, mở rộng cơ chế bảo lãnh tài chính thay thế tạm giam, đồng thời tăng hậu kiểm thay vì tiền kiểm, tránh làm gián đoạn hoạt động kinh doanh; xây dựng cơ chế tư vấn pháp lý sớm và hướng dẫn nội ngành rõ ràng, giúp doanh nghiệp phòng ngừa rủi ro, hạn chế sự tùy tiện trong áp dụng pháp luật.

Hoàng Yến