Rào cản đối với năng lượng hạt nhân của Nhật Bản

Nhà máy điện hạt nhân Fukushima Daiichi, Nhật Bản. Ảnh: Kyodo/TTXVN

Theo báo Japan Times, năng lượng hạt nhân đóng vai trò then chốt trong hành trình phát triển năng lượng sạch của Nhật Bản và Tokyo hiện rất quan tâm tới tiềm năng của nguồn năng lượng này trong việc tăng cường an ninh năng lượng và giảm phát thải.

Chính phủ Nhật Bản đang tích cực thúc đẩy việc mở rộng năng lượng hạt nhân trong chiến lược phát triển năng lượng. Chương trình nghị sự “chuyển đổi xanh” là một phần trong mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 của nước này.

Môi trường trong nước của Nhật Bản thuận lợi cho tầm nhìn về năng lượng hạt nhân, sau khi những lo ngại liên quan tới thảm họa hạt nhân Fukushima vào năm 2011 đang dần tan biến. Tuy nhiên, cản trở là vấn đề quản lý năng lượng của Nhật Bản. Chính phủ thường ưu tiên sự tham gia của cộng đồng doanh nghiệp và các nhà lãnh đạo ngành, trong khi ít quan tâm đến tiếng nói của người dân. Điều này đã tạo ra căng thẳng và thúc đẩy sự hoài nghi trong các nhóm xã hội dân sự, thúc đẩy những tranh cãi về việc khởi động lại hạt nhân và hợp tác hạt nhân quốc tế.

Các tổ chức liên chính phủ như Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) coi năng lượng hạt nhân là công cụ giúp giảm thiểu biến đổi khí hậu. Theo báo cáo gần đây của IEA có tên “Con đường đến Kỷ nguyên mới cho Năng lượng hạt nhân”, nhu cầu điện toàn cầu sẽ tăng trong tương lai - một dự báo tương đồng với sự tăng trưởng trong dự báo của Nhật Bản - đòi hỏi các giải pháp thay thế ổn định, hiệu quả chi phí và ít carbon, chẳng hạn như năng lượng hạt nhân.

Là quốc gia nghèo tài nguyên, các kế hoạch năng lượng của Nhật Bản nhấn mạnh vào nguyên tắc “S+3E”, tức là sự an toàn, an ninh năng lượng, hiệu quả kinh tế và tính bền vững của môi trường. Triển vọng năng lượng toàn cầu vẫn còn nhiều thách thức do xung đột đang diễn ra ở Ukraine và tình hình bất ổn ở Trung Đông, kết hợp với dự kiến Nhật Bản sẽ tăng lượng khí đốt tự nhiên hóa lỏng (LNG) nhập khẩu từ Mỹ khi Tổng thống Donald Trump tận dụng nhiên liệu này như một công cụ “mặc cả” kinh tế.

Tuy nhiên, Nhật Bản đang ở vị thế thuận lợi để mở rộng năng lượng hạt nhân, cả về mặt kỹ thuật và kinh tế. Nhiều người không biết rằng sức mạnh thực sự của Nhật Bản nằm ở công nghệ và sáng kiến. Ví dụ, các tập đoàn đa quốc gia của Nhật Bản đang tham gia vào việc phát triển những lò phản ứng nước nhẹ và mô-đun nhỏ cũng như các loại nhà máy hạt nhân tiên tiến, trong khi những công ty khởi nghiệp đã và đang nghiên cứu phát triển năng lượng nhiệt hạch, được kỳ vọng sẽ là các nhân tố thay đổi cục diện năng lượng.

Sau thảm họa hạt nhân Fukushima, các cơ quan quản lý và nhà hoạch định chính sách của Nhật Bản bắt đầu quan tâm nhiều hơn và tìm cách giải quyết những lo ngại của công chúng về năng lượng hạt nhân. Họ đã tăng cường các tiêu chuẩn an toàn, thắt chặt những quy định và an ninh, phát triển các công nghệ thông minh với rủi ro được giảm thiểu, cải thiện những nỗ lực khử nhiễm xạ của tỉnh Fukushima và làm rất nhiều việc để tái thiết và phục hồi khu vực. Thêm vào đó, những lo ngại về chất thải phóng xạ, quy trình sản xuất nhiên liệu, quản lý nhiên liệu đã qua sử dụng, chi phí bảo trì nhà máy điện và sự phản đối của địa phương không chỉ xảy ra ở Nhật Bản và sẽ luôn tồn tại.

Tuy nhiên, tình hình thực tế vẫn còn xa so với lý tưởng. Vẫn còn những trở ngại đáng kể đối với việc khởi động lại các lò phản ứng hiện có và những bên liên quan trong Chính phủ và ngành công nghiệp bị chỉ trích vì sự phụ thuộc lẫn nhau, cách tiếp cận từ trên xuống đối với các quy trình hoạch định chính sách năng lượng, đặc biệt là sau sự quản lý kỹ thuật yếu kém xung quanh vụ việc ở Fukushima. Các học giả và phương tiện truyền thông đã lên án mô hình chính sách do giới tinh hoa thúc đẩy này và những phản ứng chính trị yếu kém, trong khi xã hội được mô tả là chia thành hai phe ủng hộ và phản đối hạt nhân, tạo ra sự phân cực không có lợi cho các cuộc đối thoại mang tính xây dựng hoặc tiến bộ.

Các tổ chức môi trường như Viện Năng lượng tái tạo, Kiko Network và Greenpeace Nhật Bản ủng hộ việc xóa bỏ sự phụ thuộc của Nhật Bản vào nhiên liệu hóa thạch và áp dụng rộng rãi năng lượng tái tạo vào năm 2050. Họ coi việc tiếp tục sử dụng năng lượng hạt nhân - với mục tiêu của Chính phủ là đưa năng lượng hạt nhân cung cấp cho khoảng 20% tổng hợp năng lượng của Nhật Bản vào năm 2030 - là một sai lầm.

Về mặt tích cực, Nhật Bản đã tăng đáng kể việc áp dụng năng lượng tái tạo trong một thập kỷ vừa qua. Theo Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế, Nhật Bản hiện xếp hạng thứ 3 trên thế giới vào năm 2022 về việc sử dụng năng lượng Mặt trời. Tuy nhiên, do chính phủ lo ngại về tính không ổn định của năng lượng tái tạo, các nhà hoạch định chính sách và những công ty tiện ích ủng hộ việc cùng tồn tại năng lượng tái tạo và năng lượng hạt nhân như những nguồn bổ sung.

Quá trình chuyển đổi hệ thống năng lượng không thể diễn ra trong một sớm một chiều, đây là một quá trình dần dần, đòi hỏi sự tham gia của nhiều bên liên quan. Làm thế nào Nhật Bản có thể đảm bảo sự tham gia có ý nghĩa của nhiều bên liên quan khác nhau, để xã hội chấp nhận năng lượng hạt nhân rộng rãi hơn? Câu trả lời có thể khác nhau, nhưng xây dựng lòng tin là yếu tố quan trọng nhất. Điều này phụ thuộc vào ba yếu tố chính: năng lực, sự quan tâm và tính nhất quán.

Trong yếu tố đầu tiên, ngành công nghiệp hạt nhân của Nhật Bản đã tiến triển bằng cách thiết kế và phát triển các công nghệ hạt nhân thế hệ tiếp theo an toàn và hiệu quả với rủi ro được giảm thiểu. Chính phủ Nhật Bản đã thực hiện những bước quan trọng để tái thiết khu vực bị thiệt hại do tai nạn hạt nhân và hiện tại Fukushima đang chuẩn bị trở thành trung tâm năng lượng tái tạo vào năm 2040.

Sự nhất quán đòi hỏi sự phản ánh chân thành về nhu cầu và mong muốn của người dân và khi xung đột xảy ra, phải có sự thỏa hiệp giữa các lợi ích đa dạng. Khía cạnh này là thách thức đối với Nhật Bản, đặc biệt là khi số lượng đơn kiến nghị và vụ kiện công khai ngày càng tăng, bao gồm cả việc ngăn chặn việc xả nước thải từ nhà máy Fukushima số 1 và ngừng hoạt động các cơ sở hạt nhân, như đã thấy gần đây trong một nỗ lực của địa phương nhằm đình chỉ nhà máy Sendai ở tỉnh Kagoshima.

Một vài bước quan trọng để cải thiện lòng tin là chính phủ cần tạo nhiều cơ hội vận động hành lang hơn nữa, để tiếp cận các nhà hoạch định chính sách từ đảng cầm quyền, thường xuyên khảo sát ý kiến công chúng, tiếp nhận ý kiến đóng góp từ các tổ chức công dân về môi trường khi thiết kế chính sách và thiết lập kênh đối thoại với phản hồi và theo dõi chân thực.

Tăng cường giao tiếp khoa học và quản lý rủi ro với các cộng đồng địa phương cũng là yếu tố then chốt, đặc biệt là để giúp người dân hiểu được các thuật ngữ kỹ thuật liên quan đến những biện pháp an toàn và phản ứng khẩn cấp. Các nhà nghiên cứu, chuyên gia, sinh viên và thành viên khoa học quốc gia và quốc tế thường xuyên giao tiếp với cộng đồng địa phương. Chính phủ cần mở rộng sự huy động này để các chuyên gia hạt nhân tham gia vào cuộc đối thoại này, chứ không chỉ tập trung vào việc truyền đạt những thông điệp kỹ thuật.

Xây dựng sự đồng thuận và hòa hợp là hai giá trị quan trọng trong văn hóa của Nhật Bản, và với tư cách là một xã hội tự do năng động, Nhật Bản có tiềm năng để thúc đẩy nền dân chủ năng lượng thực sự. Nếu các nhà hoạch định chính sách quan tâm đến việc giảm khí thải, những nhà cung cấp hạt nhân do doanh nghiệp dẫn dắt và các nhóm dân sự quan tâm đến môi trường có thể làm việc cùng nhau, quốc gia này có thể thể hiện được sự lãnh đạo năng lượng bền vững và độc lập.

14 năm đã trôi qua kể từ thảm họa hạt nhân Fukushima ngày 11/3/2011, nhưng công tác tái khởi động lại các lò phản ứng hạt nhân của Nhật Bản vẫn là một quá trình dài và có lẽ sẽ là một quá trình vô cùng khó khăn. Tuy nhiên, đây không phải là điều không thể.

Xuân Giao (TTXVN tại Tokyo)