Rắn - biểu tượng của sức mạnh mềm và sự quyến rũ

"Nàng Tỵ" tại Đường hoa Nguyễn Huệ (TPHCM) Tết Nguyên đán 2025. Ảnh: PLO

Trong văn hóa Việt Nam, rắn - với cơ thể uốn lượn linh hoạt và đôi khi là một hình ảnh mạnh mẽ trong tĩnh lặng - tượng trưng cho sức mạnh mềm, sự kiên trì và khả năng chuyển mình không ngừng.

Trong nhiều câu chuyện dân gian, loài rắn thể hiện những phẩm chất vượt qua thử thách bằng sự thông minh và linh hoạt, không phải bằng sức mạnh thô bạo.

Đây là một khái niệm mạnh mẽ trong văn hóa Việt Nam, nơi chúng ta luôn coi trọng sự mềm dẻo trong ứng xử và khả năng linh hoạt, thích nghi trong mọi tình huống của cuộc sống. Sức mạnh mềm này giúp con người đạt được mục tiêu mà không cần dùng đến sự cứng rắn hay bạo lực.

Trong cuộc sống hàng ngày, điều này thường được thể hiện trong cách con người giải quyết mâu thuẫn, đối diện với thử thách, hay giữ gìn các mối quan hệ. Những người phụ nữ trong gia đình Việt Nam chính là hiện thân của hình ảnh này, với khả năng duy trì sự hòa thuận trong gia đình, xử lý những vấn đề phức tạp trong cuộc sống mà không cần đến bạo lực hay sự cứng rắn.

Họ giống như loài rắn - mạnh mẽ nhưng mềm mại, tinh tế trong từng hành động, từng lời nói, từ đó giữ gìn sự bình yên và phát triển trong gia đình.

Ngoài ra, trong văn hóa Việt Nam, hình ảnh loài rắn còn mang tính biểu tượng của sự quyến rũ, gắn liền với yếu tố sinh sôi nảy nở và phát triển. Rắn là một sinh vật tượng trưng cho sự phì nhiêu và khả năng sinh sản của phụ nữ, đặc biệt là trong các nghi lễ, tín ngưỡng dân gian và các lễ hội.

Sự liên kết này thể hiện rõ nét qua việc thờ cúng rắn như một thần linh bảo vệ sự sống, mang lại may mắn và thịnh vượng cho con người. Trong những câu chuyện cổ tích, các vị thần hay nhân vật huyền thoại thường có hình dạng liên quan đến rắn, với khả năng bảo vệ gia đình, che chở cho mùa màng, hay bảo vệ sự sinh sôi nảy nở của vạn vật.

Những đặc tính này của rắn được phản ánh trong cuộc sống hàng ngày qua các tín ngưỡng, tục lệ thờ cúng tổ tiên và cả trong các hoạt động nông nghiệp như trồng trọt, chăn nuôi. Người Việt tin rằng, nếu có sự hiện diện của rắn trong khu vực đất đai, mùa màng sẽ tươi tốt, gia đình sẽ gặp may mắn, thịnh vượng.

Như tại làng Nam Thôn, xã Công Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An, có truyền thuyết kỳ bí về "thần rắn" cụt đuôi, được cho là giúp dân làng bình yên và mùa màng thuận lợi. Hằng năm, người dân tổ chức tục Cầu đảo để "mượn" nước trời, nơi gắn liền với nhiều huyền tích về "thần rắn".

Mỗi khi "thần rắn" xuất hiện tại cửa đền Hạ, mùa màng của làng được cho là sẽ thịnh vượng, và câu chuyện kỳ lạ về "thần rắn" vẫn được dân gian truyền tụng.

Bên cạnh đó, hình ảnh rắn cũng là một biểu tượng mạnh mẽ của sự bảo vệ. Rắn, với khả năng tự bảo vệ bản thân qua nọc độc hay cơ thể có thể uốn lượn để tránh né nguy hiểm, chính là hình ảnh của sự bảo vệ gia đình và cộng đồng.

Ảnh minh họa

Điều này thể hiện rõ nét trong các tín ngưỡng thờ cúng rắn, nơi người ta không chỉ tôn thờ loài vật này vì sự quyến rũ hay sinh sôi, mà còn vì vai trò bảo vệ của nó trong việc duy trì sự an toàn cho gia đình và cộng đồng.

Như vậy, hình ảnh loài rắn trong văn hóa Việt Nam không chỉ đơn thuần là một biểu tượng của sự nguy hiểm hay sự bí ẩn, mà còn là biểu tượng của sức mạnh mềm, sự quyến rũ và bảo vệ, mang trong mình những giá trị sâu sắc về cuộc sống, gia đình và cộng đồng.

Nó thể hiện một vẻ đẹp mạnh mẽ nhưng mềm mại, không phải qua sự thô bạo mà qua sự uyển chuyển, khéo léo, tinh tế trong cách đối diện với cuộc sống và những thử thách.

So với tín ngưỡng về rắn trong các nước Đông Nam Á khác, hình ảnh rắn trong văn hóa Việt Nam mang một số đặc điểm độc đáo và đặc trưng, phản ánh sự kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng dân gian, tâm linh và đời sống hàng ngày của người dân.

Một trong những điểm nổi bật là sự liên kết chặt chẽ giữa rắn và các yếu tố thiên nhiên, đặc biệt là với đất đai, mùa màng và sự sinh sôi nảy nở trong gia đình.

Trong khi ở một số quốc gia Đông Nam Á, rắn có thể được coi là một biểu tượng của sự bảo vệ, quyền lực hay sự tôn vinh những thế lực siêu nhiên thì trong văn hóa Việt Nam, rắn còn gắn liền với hình ảnh của người phụ nữ, của sự sinh sản và sự phì nhiêu của đất đai.

Hình ảnh rắn trong văn hóa Việt Nam không chỉ xuất hiện trong các lễ hội hay tín ngưỡng thờ cúng, mà còn là một phần không thể thiếu trong các câu chuyện dân gian, văn học và đời sống gia đình; thể hiện sự kết hợp giữa sự khôn ngoan, uyển chuyển và sức mạnh tiềm ẩn, tạo nên hình ảnh một loài vật vừa có tính bảo vệ, vừa gần gũi và hòa hợp với con người trong đời sống hàng ngày.

Bếp lửa của người Việt không chỉ là nơi nấu nướng mà còn là "trái tim" của gia đình, là nơi duy trì sự ấm áp, gắn kết giữa các thành viên. Hình ảnh rắn quấn quanh bếp lửa phản ánh một mối quan hệ mật thiết giữa thiên nhiên, loài vật và con người.

Sự kết hợp giữa hình ảnh rắn và bếp lửa gia đình, cùng với sự linh hoạt và khéo léo của loài vật này, đã tạo nên một hình ảnh độc đáo trong văn hóa Việt Nam. Điều này không phổ biến trong các tín ngưỡng rắn ở nhiều nước Đông Nam Á khác, nơi bếp lửa thường không mang tính biểu tượng cao như ở Việt Nam.

Cũng như thế, trong các quốc gia Đông Nam Á như Thái Lan, Indonesia, Malaysia, rắn thường được tôn thờ trong các nghi lễ lớn, thờ các thần linh với vai trò bảo vệ và mang lại may mắn.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, rắn không chỉ là biểu tượng thần thánh mà còn là biểu tượng của sự sinh sôi, sự bảo vệ sự sống của gia đình, với một kết nối sâu sắc và gần gũi hơn với đời sống nông nghiệp và sinh hoạt hàng ngày của con người.

Chính sự gần gũi này đã khiến cho hình ảnh rắn trong văn hóa Việt Nam trở nên độc đáo và đặc trưng hơn so với những tín ngưỡng về rắn ở các nền văn hóa khác trong khu vực Đông Nam Á.

Hơn nữa, trong các lễ hội và tín ngưỡng dân gian của Việt Nam, rắn còn là một phần quan trọng trong các nghi thức cầu an, cầu mùa màng, với hy vọng mang lại sự thịnh vượng cho cộng đồng.

Điều này phản ánh sự hài hòa giữa yếu tố tâm linh và yếu tố thực tế trong đời sống của người Việt, điều ít thấy ở các nền văn hóa Đông Nam Á khác, nơi rắn chủ yếu gắn liền với các quyền lực siêu nhiên hay huyền thoại.

Như vậy, hình ảnh rắn trong văn hóa Việt Nam không chỉ có giá trị biểu tượng về quyền lực hay sự bảo vệ mà còn được xem như một hình mẫu của sự hòa hợp giữa con người, thiên nhiên và gia đình, giúp người Việt kết nối với những giá trị truyền thống về sự sinh sôi nảy nở, sự phát triển bền vững và sự ấm áp của mái ấm gia đình.

Nhìn rộng hơn, hình ảnh rắn trong văn hóa Việt Nam là minh chứng cho một nền văn hóa phong phú, giàu bản sắc, với khả năng kết hợp giữa tín ngưỡng, đời sống thực tiễn và những giá trị tâm linh, từ đó giữ gìn và phát huy những giá trị tinh thần quý báu qua nhiều thế hệ.

TS. Bùi Hoài Sơn (Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội)