Quyền sao chép đang bị tác động mạnh mẽ trong thời đại AI

Ngày 22 và 23-10, tại TP.HCM, Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam (VIETRRO) phối hợp với Liên đoàn Quốc tế các tổ chức Quyền sao chép (IFRRO) tổ chức Hội thảo quốc tế “Xây dựng nền kinh tế sáng tạo: Thúc đẩy thực thi Quyền sao chép tại Việt Nam”.

Thói quen coi nội dung số là miễn phí

Quyền sao chép là quyền tài sản trung tâm, cho phép chủ thể quyền kiểm soát việc nhân bản tác phẩm dưới mọi hình thức, kể cả bản số.

Việt Nam hiện đang đối mặt với tình trạng xâm phạm quyền tác giả rất phổ biến, đặc biệt là sao chép số và sử dụng bất hợp pháp trên mạng.

Tại hội thảo, ông Hoàng Trọng Quang, Chủ tịch Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam, nêu ra một số bất cập trong quy định hiện hành liên quan đến sở hữu trí tuệ.

Trong đó, có phần giới hạn quyền tác giả (miễn xin phép, miễn trả tiền) trong một số trường hợp cụ thể được quy định tại Điều 25 của Luật Sở hữu trí tuệ 2005 (sửa đổi, bổ sung năm 2022).

Theo ông Quang, điều khoản ngoại lệ này khá rộng đã tạo cơ hội cho việc "lách luật" trong thời đại Internet phát triển mạnh như hiện nay. Lỗ hổng trong ngoại lệ bản quyền, dễ bị lợi dụng dưới danh nghĩa “trích dẫn hợp lý” hoặc “mục đích giảng dạy”.

Ông Hoàng Trọng Quang, Chủ tịch Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam, chia sẻ tại hội thảo. Ảnh: NGUYỄN CHÍNH

Thực tiễn xử lý vi phạm hiện nay thường tập trung vào vi phạm bản in, băng đĩa; ít khi tiếp cận vi phạm trong không gian mạng hoặc vi phạm xuyên quốc gia. Trong môi trường số, việc sao chép/tái sử dụng nội dung (upload, download, share) diễn ra hàng ngày, rất khó kiểm soát triệt để.

Bên cạnh đó, về nhận thức xã hội, nhiều người xem nội dung số là miễn phí, hiển nhiên, chưa đặt vấn đề xin phép, trả tiền.

Thị trường bản quyền (xuất bản, nhạc số, điện ảnh, nội dung số) vẫn chưa phát triển mạnh theo mô hình kinh tế bản quyền bền vững, dẫn đến thiếu cơ chế thị trường để thúc đẩy sự tuân thủ.

Ông cũng chỉ ra rằng, theo thống kê của Thư viện Quốc gia Việt Nam, tình trạng sao chép tài liệu và xuất bản phẩm trái phép vẫn chiếm tỷ lệ rất cao, đặc biệt trong môi trường học đường và số hóa tài liệu .

Theo báo cáo ngành và các tổ chức nghiên cứu, thiệt hại kinh tế do vi phạm bản quyền số tại Việt Nam là khá cao. Những tổn thất này không chỉ làm giảm thu nhập của tác giả mà còn ảnh hưởng tới sức sáng tạo của xã hội, ngân sách thuế và sức cạnh tranh của doanh nghiệp nội dung hợp pháp.

Ông Quang đề xuất thành lập Trung tâm giám định bản quyền số, đào tạo chuyên gia pháp y số và ứng dụng blockchain. Đồng thời, kết nối với các tiêu chuẩn toàn cầu để củng cố hệ thống bảo hộ quyền sao chép hiệu quả hơn nhằm tạo nên môi trường sáng tạo lành mạnh, chúng ta cần cập nhật, hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật, tránh khe hở dễ bị lợi dụng...

Tại hội thảo, luật sư Phan Vũ Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Sở hữu trí tuệ TP.HCM, cho rằng 4 nghị quyết nền tảng ủng hộ đổi mới sáng tạo hiện nay là Nghị quyết 57, 59, 66, 68; nhất là Nghị quyết 57 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ (sửa đổi) đang cập nhật các chính sách mới về quản lý và khai thác bản quyền. Các cập nhật này hướng tới nâng cao hiệu quả việc bảo hộ, thúc đẩy sáng tạo và khai thác giá trị kinh tế của tài sản trí tuệ trong thời kỳ chuyển đổi số.

Luật sư Phan Vũ Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Sở hữu trí tuệ TP.HCM, trình bày tham luận tại hội thảo. Ảnh: NGUYỄN CHÍNH

Theo ông Tuấn, hướng đi sắp tới của nước ta cần tập trung vào xây dựng khung pháp lý không chỉ bảo vệ người sáng tạo mà còn khuyến khích đổi mới, trong đó sở hữu trí tuệ vừa là quyền, vừa là nguồn lực cho phát triển bền vững.

Chia sẻ của chuyên gia Anh Quốc

Tại hội thảo, ông James Bennett, Trưởng phòng Quan hệ Quyền lợi, Trung tâm Cấp phép Bản quyền và quyền Sao chép Anh (CLA), chia sẻ CLA vận hành các chương trình cấp phép tập thể tự nguyện trong lĩnh vực giáo dục, kinh doanh và công cộng tại Vương quốc Anh từ hơn 40 năm nay.

Doanh thu từ các hoạt động của CLA như cấp phép, giáo dục, kinh doanh, chính phủ... đã góp phần giúp ngành công nghiệp sáng tạo của Anh đạt giá trị 126 tỉ bảng Anh, chiếm 5,7% nền kinh tế Anh.

Chuyên gia đang trả lời thắc mắc của đại biểu tại hội thảo. Ảnh: NGUYỄN CHÍNH

Tháng 4-2025, CLA cùng với 2 cơ quan khác tại Anh đã công bố kế hoạch ra mắt Giấy phép đào tạo AI tạo sinh. Điều này sẽ cung cấp một giải pháp cấp phép tập thể có thể lựa chọn, có thể mở rộng, đảm bảo thù lao cho các nhà sản xuất và tác giả, đặc biệt là những người không có khả năng đàm phán các thỏa thuận cấp phép trực tiếp.

Đồng thời giấy phép đào tạo này cung cấp cho các nhà phát triển AI ở mọi quy mô về tính pháp lý chắc chắn cần thiết để sử dụng nhiều nội dung khác nhau nhằm đổi mới và đào tạo ngôn ngữ các mô hình.

NGUYỄN CHÍNH