Quyền khởi kiện của tổ chức bảo vệ quyền tác giả

Khởi kiện tại tòa án là một trong những cách để tác giả bảo vệ quyền lợi khi tác phẩm của họ bị xâm phạm. Thực tế cho thấy, không phải lúc nào tác giả cũng trực tiếp khởi kiện tại tòa án mà việc này còn được thực hiện bởi tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả. Thoạt nhìn, tổ chức này đứng đơn khởi kiện cũng phù hợp, vì họ đại diện cho tác giả. Song, đứng từ góc độ pháp luật tố tụng, việc một tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả khởi kiện thay cho tác giả cần phải xem xét thấu đáo hơn.

Không có tư cách, không có tố quyền

Tố quyền hay quyền khởi kiện, là một trong những phương cách mà pháp luật cho phép mọi người sử dụng khi quyền lợi của mình bị xâm phạm. Bằng cách khởi kiện, quyền lợi mà họ cho rằng bị xâm phạm sẽ được tòa án xem xét dựa trên quy định pháp luật cũng như chứng cứ liên quan. Theo logic như vậy, chính người có quyền lợi bị xâm phạm mới là người có tư cách đứng đơn kiện, hay đóng vai nguyên đơn trong vụ án - “standing to sue” hay “locus standi” theo cách gọi ở nước ngoài. Đây cũng là nguyên tắc căn bản trong pháp luật tố tụng.

Nguyên tắc nêu trên chỉ có vài ngoại lệ nhằm bảo vệ người yếu thế hoặc lợi ích công cộng. Tức trong những trường hợp ngoại lệ này, bên đứng kiện không phải là người có quyền lợi bị xâm phạm mà là một bên khác. Đơn cử như trường hợp Hội liên hiệp phụ nữ khởi kiện để yêu cầu thay đổi người trực tiếp nuôi trẻ trong một số trường hợp; hoặc như việc tổ chức bảo vệ người tiêu dùng khởi kiện nhà sản xuất vì lợi ích chung của xã hội.

Hiện nay, các trường hợp ngoại lệ này được ghi nhận cụ thể trong Bộ luật Tố tụng dân sự(1). Với tư cách là một ngoại lệ đi ngược dòng với lẽ thường, các trường hợp đặc biệt này phải được giới hạn theo phạm vi mà luật đã minh thị quy định.

Ở đây, tư cách đứng đơn khác với việc đại diện. Một đứa trẻ có thể khởi kiện thông qua sự trợ giúp của ba mẹ mình, hay như một công ty cũng có thể khởi kiện thông qua người đại diện theo pháp luật như giám đốc công ty… Trong các trường hợp này, đứa trẻ và công ty là người có tư cách đứng nguyên đơn, còn ba mẹ của đứa trẻ hay ông giám đốc chỉ là người đại diện thay mặt đứa trẻ hay công ty để hành xử các quyền lợi của nguyên đơn. Sự khác biệt chính nằm ở chỗ: chỉ có người đứng đơn kiện mới là bên trực tiếp chịu ảnh hưởng từ kết quả của vụ kiện. Ví như, nếu tòa án quyết định bị đơn phải bồi thường cho nguyên đơn một khoản tiền, thì số tiền bồi thường này sẽ thuộc về người đứng đơn kiện chứ không phải người đại diện.

Tố quyền trong văn học nghệ thuật

Khi một tác phẩm bị xâm phạm thì người bị ảnh hưởng đầu tiên chắc chắn là tác giả hoặc chủ sở hữu quyền tác giả (để đơn giản, sau đây gọi chung là “tác giả”). Thử lấy ví dụ như một cuốn sách mà tác giả đã dày công nghiên cứu lại bị người khác đăng tải công khai trên trang web. Hành vi này rõ ràng ảnh hưởng đến các quyền lợi kinh tế của tác giả, như trong việc thu lợi nhuận từ việc phát hành và phân phối cuốn sách tới độc giả. Để bảo vệ quyền lợi của mình, chính tác giả phải là người khởi kiện tại tòa án.

Theo nguyên tắc trên, một bên khác (như tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả chẳng hạn) cũng có thể khởi kiện để bảo vệ quyền lợi của tác giả nếu luật cho phép. Song thực tế thì luật lại không ghi nhận bất kỳ trường hợp nào như vậy. Nói cách khác, chỉ có tác giả và cũng chỉ một mình họ mới có quyền khởi kiện để bảo vệ quyền lợi của mình. Song, thực tiễn tranh chấp có vẻ đang hướng theo một dòng chảy khác.

Vào năm 2018, Công ty N.V. đã tổ chức chương trình “Để nhớ một thời ta đã yêu”, trong đó có sử dụng 31 bài hát mà không trả tiền bản quyền. Cho rằng mình đã được ủy quyền hợp pháp, Trung tâm V. - tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả - đã nộp đơn khởi kiện Công ty N.V. với tư cách là nguyên đơn, để yêu cầu Công ty N.V. phải đăng lời xin lỗi trên báo cũng như bồi thường 92 triệu đồng(2).

Trong một vụ việc khác, Công ty T. tổ chức chương trình biểu diễn nghệ thuật Đêm Việt Nam 7 tựa đề “Chuyện của mùa đông” và có sử dụng 21 bài hát nhưng không trả tiền bản quyền. Trung tâm V., trên tư cách là đại diện theo hợp đồng ủy quyền với chủ sở hữu quyền tác giả các bài hát nói trên, đã nộp đơn khởi kiện Công ty T.. Trải qua hai cấp xét xử, tòa án chủ yếu tập trung vào nội dung tranh chấp mà quên để ý đến tư cách khởi kiện của nguyên đơn(3).

Hiển nhiên, hành vi biểu diễn, truyền đạt tác phẩm đến công chúng mà không trả tiền bản quyền cho tác giả là hành vi xâm phạm quyền tác giả. Nhưng, như đã nói, chỉ có người có quyền lợi bị ảnh hưởng mới có thể đứng đơn kiện. Trung tâm V. dù là bên đại diện theo ủy quyền của tác giả, cũng không thể nhân danh chính mình để khởi kiện. Đáng lý ra, trong những vụ việc này, chính tác giả mới là nguyên đơn còn Trung tâm V. chỉ có thể là người đại diện của nguyên đơn.

Minh định vai trò của tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả

Từ thực tế trên, các tác giả nhận thấy cần thiết phải xem lại chức năng, nhiệm vụ của tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả.

Theo quy định hiện hành, tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả có hai “nhiệm vụ” chính: một là quản lý quyền tác giả, đàm phán cấp phép, thu và phân chia tiền bản quyền từ việc cấp phép; và hai là bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của các tác giả khi có tranh chấp liên quan đến các tác phẩm. Nội dung cụ thể của cả hai nhiệm vụ này đều được xác định theo “văn bản ủy quyền” của tác giả.

Như vậy, dù là cấp phép hay bảo vệ quyền, tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả chỉ có tư cách là người đại diện theo ủy quyền của tác giả. Với tư cách này, tổ chức đại diện không thể trở thành nguyên đơn trong một vụ kiện, và do đó tự mình thụ hưởng các lợi ích từ vụ kiện mang lại (nếu có). Nói một cách khác, dù có được gọi là tổ chức “đại diện tập thể” quyền tác giả, là tổ chức có chức năng bảo vệ quyền tác giả, song, các tổ chức này không mặc nhiên có tư cách đứng đơn kiện thay thế các tác giả. Trên thực tế, đây cũng là quan điểm của Tòa án Công lý châu Âu thể hiện trong một phán quyết ngày 23-11-2023: trong mọi trường hợp việc khởi kiện phải tuân thủ luật lệ về tố tụng.

Thực tế cho thấy, các tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả có vai trò khá quan trọng trong việc thực thi và bảo vệ quyền tác giả: Các tác giả thường là những “nghệ sĩ” và do đó thường không đủ khả năng quán xuyến hết việc khai thác các quyền lợi, cũng như tiến hành các vụ tố tụng. Tuy nhiên, bản chất của tổ chức đại diện vẫn chỉ là trung gian thay mặt cho tác giả.

Do đó, chúng tôi tin rằng sẽ hợp lý hơn nếu trong các tranh chấp tại tòa án, tổ chức đại diện hướng dẫn tác giả tự khởi kiện (hoặc ký đơn kiện) trước, rồi sau đó nhận ủy quyền để tham gia tố tụng, giúp đỡ và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của tác giả. Như vậy, tổ chức đại diện vừa có thể thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của mình mà vẫn thực hiện đúng các nguyên tắc trong pháp luật tố tụng. Bởi việc khởi kiện sai tư cách sẽ dẫn đến nguy cơ bản án bị hủy bởi tòa án cấp trên và qua đó sẽ hao tốn nhiều nguồn lực xã hội cũng như ảnh hưởng đến hiệu quả bảo vệ quyền tác giả trên thực tế.

(1) Điều 187 Bộ luật Tố tụng dân sự hiện hành

(2) Bản án số 19/2020/KDTM-ST ngày 17-9-2020 của Tòa án Nhân dân thành phố Hà Nội

(3) Bản án số 07/2023/KDTM-PT ngày 21-3-2024 của Tòa án Nhân dân cấp cao tại Hà Nội

Nguyễn Thái Hải Lâm - Nguyễn Ngô Thành Danh