'Nút hủy' ở tiêm kích F-35 đe dọa chủ quyền quốc phòng NATO?

Trong bối cảnh quan hệ đồng minh truyền thống xuyên Đại Tây Dương có nhiều biến động căng thẳng, một cuộc tranh luận đã nổ ra xung quanh câu hỏi liệu Mỹ có khả năng vô hiệu hóa từ xa các máy bay chiến đấu F-35 mà họ bán cho đồng minh hay không.

Đây không chỉ đơn thuần là về vấn đề kỹ thuật mà còn phản ánh những lo ngại sâu sắc hơn về chủ quyền quốc phòng, sự phụ thuộc chiến lược và mức độ tin cậy của các liên minh quân sự trong bối cảnh chính trị quốc tế ngày càng bất ổn hiện nay.

Tiêm kích F-35 của Mỹ diễn tập tiếp nhiên liệu trên không. (Ảnh: US Airforce)

Nguồn gốc của tranh luận

Mấy năm gần đây, F-35 Lightning II đã nhanh chóng trở thành "tiêm kích tiêu chuẩn của NATO". Theo hãng Lockheed Martin, đã có khoảng 600-700 chiếc F-35 đang hoạt động trên toàn thế giới, với tổng số đơn đặt hàng vượt quá 1.100 chiếc. Các quốc gia châu Âu sử dụng F-35 bao gồm Bỉ, Séc, Đan Mạch, Phần Lan, Hy Lạp, Italia, Hà Lan, Na Uy, Ba Lan và Thụy Sĩ. Theo dự báo của Lockheed Martin, đến năm 2030 sẽ có khoảng 400 chiếc F-35 hoạt động tại châu Âu.

Tranh cãi về cái gọi là "nút hủy" (kill switch) trên tiêm kích F-35 bùng phát công khai sau khi Tổng thống Trump tạm ngưng hỗ trợ quân sự cho Ukraine. Năm 2022, Đức đã ký hợp đồng trị giá hàng tỷ euro với Lockheed Martin của Mỹ để mua 35 máy bay F-35A Lightning II, và năm 2024 tiếp tục đặt mua thêm 8 chiếc.

Như một số hãng truyền thông quốc tế đã đưa tin, hiện nhiều nước châu Âu, trước hết là Đức, hết sức lo ngại, thậm chí là phải tính cả đến việc hủy các đơn đặt hàng F-35 trước nguy cơ Mỹ có thể can thiệp từ xa có thể khiến những tiêm kích tân tiến này bị vô hiệu hóa.

Ông Joachim Schranzhofer, giám đốc truyền thông của công ty vũ khí Đức Hendsolt, đã khẳng định với tờ Bild rằng cái gọi là "nút hủy" được cài đặt trong F-35 do Mỹ sản xuất “không chỉ là tin đồn” - ngụ ý Mỹ có thể dễ dàng vô hiệu hóa các máy bay này bằng cách chặn quyền truy cập vào phần mềm quan trọng vẫn nằm dưới sự kiểm soát của họ. Trong khi đó, một phát ngôn viên của Bộ Quốc phòng Đức vẫn khẳng định với Euronews Next rằng nước này không có kế hoạch hủy bỏ việc mua máy bay chiến đấu F-35 bất chấp những lo ngại được nêu.

Tuy nhiên, Lockheed Martin cũng thừa nhận các máy bay chiến đấu F-35, giống như các máy bay chiến đấu phương Tây khác, phụ thuộc vào truyền thông dữ liệu được Mỹ bảo mật với Link-16 và dẫn đường vệ tinh GPS. Hãng này cũng cho biết sự độc lập hoàn toàn trong lĩnh vực này "là không thể ngay cả với các đồng minh châu Âu", nhưng khẳng định rằng "F-35 vẫn hoạt động được mà không cần liên kết dữ liệu hoặc dẫn đường vệ tinh".

"Nút hủy" - Hiện thực hay huyền thoại?

Tổng biên tập Tạp chí An ninh và Quốc phòng châu Âu Mark Cazalet cho biết ông chưa nghe hoặc thấy bằng chứng cụ thể nào về sự tồn tại của "nút hủy", nhưng khả năng có các biện pháp để chặn phần mềm máy bay "không nằm ngoài phạm vi khả năng". Theo ông Cazalet, Mỹ "không nhất thiết cần" một "nút hủy" trên F-35 để ngăn chặn việc sử dụng hiệu quả tiêm kích này bởi họ có thể "đơn giản là giữ lại đạn dược và phụ tùng thay thế".

Liệu Mỹ có thể ngăn chặn hiệu quả việc sử dụng F-35 do các quốc gia khác vận hành, nếu họ muốn không? Ông Cazalet cho rằng câu trả lời "phần lớn là có" bởi việc thay thế sự kiểm soát phần mềm của Mỹ sẽ "cực kỳ khó khăn, nếu không muốn nói là không thể" để tích hợp vào vũ khí của họ. Mặc dù vậy, trên trang web của mình, hãng Lockheed Martin đã khẳng định rằng "việc chặn các máy bay chiến đấu F-35 thông qua các can thiệp từ bên ngoài vào hệ thống điện tử là không thể".

F-35 tại căn cứ Không quân Vermont ở Nam Burlington, Mỹ. (Ảnh: AP)

So sánh với các hệ thống vũ khí khác

Sự phụ thuộc vào công nghệ Mỹ không phải là vấn đề độc nhất của F-35. Nhiều hệ thống vũ khí hiện đại khác của NATO cũng đối mặt với những thách thức tương tự. Hệ thống phòng không Patriot, tên lửa hành trình Tomahawk, hay hệ thống phòng thủ tên lửa Aegis đều phụ thuộc vào cập nhật phần mềm và hỗ trợ kỹ thuật từ Mỹ.

Tuy nhiên, F-35 có thể được xem là trường hợp cực đoan nhất vì mức độ tích hợp công nghệ cao và chi phí đầu tư lớn - mỗi chiếc F-35A có giá từ 80-110 triệu USD với chi phí vận hành trọn đời lên tới khoảng 1,7 tỷ USD theo ước tính của Văn phòng Ngân sách Quốc hội Mỹ.

Đối với châu Âu, một số nước như Pháp đã lựa chọn con đường độc lập hơn với tiêm kích Rafale tự phát triển, nhưng ngay cả Rafale cũng phụ thuộc vào một số công nghệ Mỹ, đặc biệt là trong lĩnh vực điện tử hàng không. Đức và Tây Ban Nha đang phát triển dự án FCAS (Future Combat Air System) với Pháp, nhưng dự án này sẽ không đi vào hoạt động trước năm 2040, và vẫn có nguy cơ phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài.

Mức độ phụ thuộc vào hệ thống hậu cần và cập nhật phần mềm

Mặc dù không có "nút hủy" vật lý, nhưng các chuyên gia đều cho rằng sự phụ thuộc của F-35 vào các hệ thống phức tạp do Mỹ kiểm soát đặt ra những câu hỏi thực sự về mức độ tự chủ trong hoạt động quân sự. F-35 là vũ khí định nghĩa bằng phần mềm (với hơn 8 triệu dòng mã) có tính kết nối cao, phụ thuộc vào các hệ thống như Hệ thống Thông tin Hậu cần Tự động (ALIS) và người kế nhiệm của nó là Mạng Tích hợp Dữ liệu Hoạt động (ODIN), và các bản cập nhật phần mềm.

Theo tiết lộ gần đây từ Nhóm hỗ trợ chương trình F-35 của Mỹ, nhằm bảo vệ công nghệ quan trọng của Mỹ, luật của nước này không cho phép các quốc gia vận hành F-35 tiến hành hoạt động thử nghiệm độc lập bên ngoài lãnh thổ nước này. Đối với các đồng minh NATO như Italia, Đức và Anh, hạn chế này làm tăng mối lo ngại về chủ quyền hoạt động, đặc biệt là khi họ sử dụng F-35 cho các nhiệm vụ quan trọng, bao gồm cả răn đe hạt nhân.

Như nhiều chuyên gia đã nhận xét, vấn đề thực sự không phải là "nút hủy" mà là Tệp Dữ liệu Nhiệm vụ (MDF) của F-35 bởi MDF là "cẩm nang chiến đấu điện tử" cung cấp cho F-35 đặc điểm mục tiêu đã biết để động cơ tổng hợp xác định mục tiêu với lượng phát thải tối thiểu; cho phép thực hiện các chức năng quan trọng như vẽ đường bay có khả năng phát hiện tối thiểu, quản lý thông tin liên lạc và lưu trữ trật tự chiến đấu điện tử - những khả năng cần thiết để đối phó với các mối đe dọa hiện đại như phòng không Nga.

Các cập nhật MDF được xem là "thiết yếu" và phải "nhanh chóng và thường xuyên" trong trường hợp có xung đột; được quản lý bởi một nhóm 90 người tại Phòng thí nghiệm Lập trình lại (ACURL) đặt tại Căn cứ không quân Eglin ở Mỹ. Nếu không có những cập nhật này, hiệu quả chiến đấu của F-35 có thể bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Sự phụ thuộc này không phải về "nút hủy" vật lý mà về sự kiểm soát của Mỹ đối với khả năng điều khiển bằng phần mềm của máy bay, vượt xa các mối quan tâm hậu cần của ALIS và ODIN.

Góc nhìn từ đồng minh NATO

Mặc dù Đức là quốc gia phát biểu mạnh mẽ nhất về mối lo ngại "nút hủy", các đồng minh NATO khác cũng có phản ứng đa dạng. Theo các nguồn tin quốc phòng, Na Uy, với đội F-35 lớn nhất ở châu Âu, dường như đang theo đuổi cách tiếp cận thực tế hơn, tập trung vào việc tối ưu hóa hoạt động trong khuôn khổ hợp tác hiện có với Mỹ.

Vương quốc Anh, quốc gia đóng góp lớn vào chương trình phát triển F-35, xem việc chia sẻ công nghệ là một phần tất yếu của quan hệ đồng minh. Tuy nhiên, để đảm bảo tự chủ trong tương lai, Anh đồng thời đang phát triển dự án Tempest với Italia và Thụy Điển, một máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu dự kiến sẽ đi vào hoạt động trong những năm 2030. Các báo cáo quốc phòng cho thấy Bỉ và Hà Lan cũng đang tập trung phát triển chuyên môn kỹ thuật nội bộ để hỗ trợ hoạt động F-35 của họ một cách hiệu quả nhất.

Tiêm kích F-35 của không quân Italy. (Ảnh: ac.nato.int)

Italia là trường hợp đặc biệt cho thấy tất cả những thách thức và cơ hội mà các đồng minh của Mỹ phải đối mặt. Tháng 12/2022, Italia trở thành quốc gia đối tác PSC (Partner Support Complex) F-35 tiếp theo hoàn thành Tệp Dữ liệu Nhiệm vụ (MDF) đầu tiên của mình một cách độc lập để hỗ trợ đội máy bay F-35 Lightning II của Không quân Italy.

F-35 PSC, được kích hoạt vào năm 2016 và có bảy quốc gia đối tác đã mua F-35 từ Mỹ và làm việc với Mỹ về việc phát triển MDF. Máy bay dựa vào MDF để cung cấp cho phi công nhận thức về những mối đe dọa tiềm ẩn có thể có trong một khu vực và cách đối phó với chúng, chẳng hạn như radar và tên lửa đất đối không (SAM).

Italia đã hoàn thành MDF tự tạo đầu tiên sớm hơn thời gian dự kiến, đánh dấu một cột mốc trong con đường tiến tới Khả năng Hoạt động Đầy đủ (FOC) của đội F-35 của Lực lượng Vũ trang Italia. Điều này minh họa cách các đồng minh có thể phát triển một số khả năng tự chủ trong khuôn khổ của hệ thống phụ thuộc lớn hơn.

Bối cảnh bất ổn địa chính trị

Mặc dù không có "nút hủy" vật lý như đồn đại, F-35 vẫn là một ví dụ điển hình về cách công nghệ hiện đại làm mờ ranh giới giữa chủ quyền quốc gia và hợp tác quốc tế và mâu thuẫn giữa tính năng siêu việt của nó trong chiến đấu hiện đại đi kèm với sự phụ thuộc không có tiền lệ vào mạng lưới hậu cần, phần mềm và hỗ trợ kỹ thuật phức tạp do Mỹ kiểm soát.

Dù các nước châu Âu có nỗ lực đổi mới và đa dạng hóa quốc phòng mạnh mẽ như thế nào, việc xây dựng một nền quốc phòng đáng tin cậy, độc lập với sự hỗ trợ của Mỹ có thể sẽ mất hàng thập kỷ, đồng thời đòi hỏi một khoản kinh phí đáng kể.

Tranh cãi về "nút hủy" F-35 vượt xa vấn đề kỹ thuật cụ thể và phản ánh những câu hỏi căn bản về cách các quốc gia đảm bảo an ninh quốc gia trong kỷ nguyên mới đặc trưng bởi sự phụ thuộc công nghệ sâu sắc, liên minh bất ổn và mối đe dọa an ninh ngày càng phức tạp.

Đối với các nhà hoạch định chính sách, thách thức nằm ở việc cân bằng giữa những lợi ích chiến lược của việc tích hợp với các hệ thống tiên tiến nhất và giá trị của sự tự chủ hoạt động. Đối với các đồng minh của NATO, điều này có nghĩa là đầu tư vào các khả năng bổ sung và đa dạng hóa nguồn cung cấp quốc phòng, đồng thời duy trì cam kết với cấu trúc an ninh tập thể đã phục vụ châu Âu trong hơn bảy thập kỷ.

Câu chuyện về "nút hủy" F-35 cũng là lời nhắc nhở về cách công nghệ hiện đại đang định hình lại bản chất của quyền lực nhà nước, chủ quyền và đồng minh trong quân sự. Trong thế giới ngày càng kết nối và phụ thuộc lẫn nhau như hiện nay, khái niệm truyền thống về chủ quyền quốc gia đang được định nghĩa lại, không chỉ bởi biên giới lãnh thổ mà còn bởi quyền tiếp cận công nghệ, kiểm soát dữ liệu và khả năng vận hành các hệ thống vũ khí phức tạp trong những tình huống khủng hoảng.

Ngô Hoàng