Nông nghiệp sạch 'loay hoay' trước vấn nạn hàng giả: Cần 'vá' lỗ hổng pháp lý

Bà Từ Thị Tuyết Nhung, Trưởng ban điều phối PGS Việt Nam, Ủy viên Ban Thường vụ Hiệp hội Nông nghiệp Hữu cơ Việt Nam, cho biết bà đã chứng kiến không ít câu chuyện đau lòng khi nông sản của nông dân, HTX dù đã được chứng nhận, xây dựng thương hiệu cẩn thận, lại bị đánh cắp danh tiếng bởi những sản phẩm mạo danh, không rõ nguồn gốc.

Loạn thị trường vì thiếu phân loại nguy cơ

Vấn đề này không chỉ làm giảm doanh thu, uy tín của người sản xuất chân chính mà còn tạo ra sự hoang mang trong cộng đồng, khiến người tiêu dùng khó lòng phân biệt thật giả và dẫn đến nguy cơ quay lưng với nông sản sạch.

Ngay như vụ dầu chăn nuôi trá hình dầu ăn len lỏi vào bếp ăn, hàng quán bị lực lượng chức năng phát hiện tại tỉnh Hưng Yên mới đây khiến dư luận, người dân và cả các HTX không khỏi bàng hoàng.

Anh Đinh Đức Chiến, Giám đốc HTX nông nghiệp an toàn Yên Thủy (Hòa Bình) cho biết đã sản xuất và ép được dầu vừng, dầu lạc theo quy trình chứng nhận thì giá sản phẩm không hề rẻ như một số sản phẩm cùng loại được bán trên thị trường hiện nay. Nhưng khi sản phẩm chất lượng, bán với giá cao hơn một chút thì HTX lại gặp khó khăn trong thu hút người tiêu dùng và cũng là một trong những nguyên nhân khiến hàng giả, hàng kém chất lượng “vượt mặt”.

Ngoài ra, một trong những vấn đề cốt lõi của việc mất an toàn thực phẩm diễn ra như hiện nay là chưa có sự phân loại rõ ràng sản phẩm, hàng hóa thực phẩm theo mức độ nguy cơ. Hiện tại, dường như tất cả các loại nông sản, từ rau ăn lá, trái cây cho đến các sản phẩm chế biến, đều chịu một bộ khung quản lý chung theo Luật An toàn thực phẩm và Nghị định số 15, gây ra sự dàn trải nguồn lực và thiếu hiệu quả.

Quy định pháp luật chồng chéo là một trong những nguyên nhân khiến hàng giả, hàng kém chất lượng "vượt mặt" hàng đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm.

Theo đại diện một số HTX, thực tế, một số sản phẩm rau ăn lá tươi sống có nguy cơ tồn dư hóa chất cao hơn nhiều so với một loại gạo khô được đóng gói cẩn thận hoặc một loại đậu đỗ đã qua chế biến nhiệt. Tuy nhiên, quy trình kiểm soát, kiểm nghiệm đôi khi lại áp dụng chung cho tất cả. Điều này dẫn đến tình trạng những sản phẩm có nguy cơ thấp lại phải trải qua quy trình tiền kiểm, hậu kiểm phức tạp không cần thiết, làm tăng chi phí và thời gian cho HTX, gây lãng phí nguồn lực của cơ quan quản lý. Ngược lại, những sản phẩm có nguy cơ cao hơn lại chưa được giám sát chặt chẽ, tạo kẽ hở cho hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng len lỏi vào thị trường.

Để giải quyết vấn đề này, theo giới chuyên gia, cần thiết phải phân loại sản phẩm, hàng hóa thực phẩm theo mức độ nguy cơ (thấp, trung bình, cao). Các sản phẩm có nguy cơ thấp (một số loại ngũ cốc khô, sản phẩm đóng gói kín có thời hạn sử dụng dài) có thể áp dụng hình thức hậu kiểm là chính, giảm bớt gánh nặng hành chính cho các HTX.

Còn các sản phẩm có nguy cơ trung bình (rau củ quả tươi, thịt gia súc, gia cầm chưa qua chế biến sâu) cần có sự kết hợp hài hòa giữa tiền kiểm và hậu kiểm theo tần suất phù hợp.

Đặc biệt, đối với các sản phẩm có nguy cơ cao, nhất là các sản phẩm chế biến sẵn, thực phẩm có nguồn gốc từ thủy sản, sản phẩm sử dụng phụ gia..., cần tăng cường tiền kiểm và hậu kiểm chặt chẽ, thậm chí là kiểm tra đột xuất, để đảm bảo an toàn tối đa và ngăn chặn hàng giả, hàng nhái. Việc này sẽ giúp cơ quan quản lý tập trung nguồn lực vào những điểm nóng, những lĩnh vực có nguy cơ cao, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho nông dân, HTX, doanh nghiệp làm ăn chân chính.

Loay hoay trong xử lý “sự cố”

Một điểm nghẽn nữa trong vấn đề mất an toàn vệ sinh thực phẩm, hàng giả, hàng kém chất lượng lộng hành hiện nay nằm ở sự thiếu thống nhất về phân cấp, phân quyền và thực hiện các thủ tục hành chính ở cấp cơ sở.

Cụ thể, Luật An toàn thực phẩm và Nghị định 15 đã cố gắng quy định về phân công trách nhiệm, nhưng trên thực tế, giữa các bộ ngành (Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Y tế, Bộ Công Thương) và giữa các cấp chính quyền (Trung ương đến xã) vẫn còn những điểm chồng chéo hoặc khoảng trống nhất định.

Đại diện một HTX sản xuất rau hữu cơ ở Hà Nội cho biết, để sản phẩm được chứng nhận hữu cơ, HTX phải trải qua quy trình kiểm định nghiêm ngặt từ đơn vị cấp chứng nhận hữu cơ, với các chỉ tiêu về đất, nước, không thuốc trừ sâu, không phân bón hóa học. Nhưng khi sản phẩm này muốn lưu thông trên thị trường, đặc biệt là qua các kênh phân phối hiện đại như siêu thị, HTX còn phải đối mặt với các yêu cầu về an toàn thực phẩm từ Bộ Y tế, các quy định về chất lượng sản phẩm từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, và cả các quy định về nhãn mác, truy xuất nguồn gốc từ Bộ Công Thương. Mỗi bộ, ngành lại có những quy định, thông tư, nghị định riêng, đôi khi không hoàn toàn tương thích hoặc chồng lấn lên nhau ở một số khía cạnh.

Việc này khiến HTX phải mất rất nhiều thời gian, công sức và chi phí để thực hiện các thủ tục, kiểm tra riêng lẻ cho từng yêu cầu thay vì tập trung vào cải thiện chất lượng sản phẩm và mở rộng sản xuất. Trong khi nguồn lực hạn hẹp của HTX bị phân tán, gây ra sự nản lòng và giảm động lực đầu tư vào chất lượng thực sự.

Điều đáng nói là, về bản chất, nhiều chỉ tiêu kiểm tra có thể được tích hợp hoặc công nhận lẫn nhau giữa các cơ quan, nhưng do cơ chế chưa thông suốt, HTX vẫn phải làm lại từ đầu hoặc thực hiện các bước không cần thiết.

Bên cạnh đó, mặc dù Luật An toàn thực phẩm và các văn bản dưới luật đã có quy định về trách nhiệm của từng bộ, ngành đối với từng nhóm sản phẩm cụ thể. Chẳng hạn như Bộ Nông nghiệp và Môi trường quản lý nông, lâm, thủy sản; Bộ Y tế quản lý thực phẩm chức năng, phụ gia; Bộ Công Thương quản lý rượu, bia, nước giải khát... Nhưng trên thực tế vẫn còn sự chồng chéo trong việc thực thi.

Khi một vấn đề phát sinh liên quan đến chất lượng sản phẩm nông nghiệp, HTX thường không biết rõ mình phải liên hệ với cơ quan nào để được hỗ trợ hoặc giải quyết. Trách nhiệm kiểm tra, giám sát đôi khi bị đẩy từ cấp này sang cấp khác, từ bộ này sang bộ khác. Ví như một sản phẩm rau sạch gặp vấn đề về tồn dư kim loại nặng – Bộ Nông nghiệp và Môi trường có thể cho rằng đây là vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm thuộc trách nhiệm của Bộ Y tế, trong khi Bộ Y tế có thể lại cho rằng đó là vấn đề chất lượng nông sản thuộc phạm vi quản lý của Bộ Nông nghiệp và Môi trường. Sự thiếu rõ ràng này gây ra sự chậm trễ trong xử lý vi phạm, khiến HTX cảm thấy bơ vơ và không có chỗ dựa khi gặp khó khăn.

Hơn nữa, ở cấp địa phương, một cán bộ ở cấp huyện, xã có thể phải kiêm nhiệm nhiều mảng, thiếu chuyên môn sâu về từng lĩnh vực, dẫn đến việc giải quyết thủ tục hành chính, hướng dẫn HTX không được nhanh chóng và chính xác. Điều này càng làm tăng thêm gánh nặng hành chính và làm giảm hiệu quả của công tác kiểm định chất lượng.

Những điều này cũng tạo điều kiện cho những kẻ gian lận lợi dụng kẽ hở để tung ra sản phẩm kém chất lượng, mạo danh. Do đó, việc vá những lỗ hổng trong Luật An toàn thực phẩm và Nghị định số 15 sẽ là những bước đi chiến lược, mở đường cho một nền nông nghiệp sạch phát triển bền vững. Chỉ khi đó, người nông dân, HTX chân chính mới được bảo vệ, và người tiêu dùng mới có thể yên tâm lựa chọn những sản phẩm thực sự an toàn và chất lượng.

Huyền Trang