Những triết lý trong 'lò mổ' của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều

“Bản cáo trạng không nguôi về những sai trái của thế kỷ 20”

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều nói, ông hoàn thành trường ca này vào khoảng năm 2016, nhưng thực chất ý tưởng đã bắt đầu từ rất lâu, có lẽ là từ những năm tháng còn rất trẻ, khi ông cùng cha ghé qua lò mổ ở ngoại ô Hà Đông. Đó là lần đầu tiên trong đời ông tiếp xúc với một không gian u ám, tàn khốc, nơi chứng kiến cảnh giết chóc những con vật mà chính ông cũng cảm nhận được nỗi đau và nỗi sợ hãi của chúng.

Nhưng lò mổ không chỉ là nơi sự sống bị chấm dứt một cách đau đớn, mà nó còn là một “vũ trụ” của những thân phận con người đầy ám ảnh, những người sống ở rìa xã hội với công việc nặng nhọc, nguy hiểm. Từ những ám ảnh đó, ông đã viết xong trường ca này năm 2016, không sửa chữa bất cứ đoạn nào, chương nào cho đến tận bây giờ.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều tại buổi ra mắt trường ca “Lò mổ”. Ảnh: Duy Hiển.

“Trong cơn ác mộng của mình, tôi nhìn thấy những con bò xếp hàng, trò chuyện và bước tới để nhận cái chết. Tôi nghe thấy tiếng những con bò rống vang khi bị chọc tiết. Tôi nhìn thấy máu chảy xối xả, tôi nghe tiếng bầy ruồi đồng ca, tôi nhìn thấy linh hồn những con bò bay qua ô cửa sổ lò mổ về phía cánh đồng trên cao. Có gì đó đau đớn, bi thương, kỳ vĩ xuất hiện. Rồi tôi nhận ra đó là thi ca”, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều nói về trường ca “Lò mổ”. Từ đó, hình ảnh lò mổ ám ảnh trong giấc mơ, trở thành biểu tượng cho một thực tại rộng lớn hơn, nơi con người cũng bị cuốn vào vòng xoáy khắc nghiệt của xã hội, nơi mà những thân phận thấp bé luôn bị đẩy về phía tận cùng của sự sống. Lò mổ ấy đã khơi dậy trong ông nhiều câu hỏi về sự sống và cái chết, về cách con người chúng ta đang tồn tại. Để sống, liệu chúng ta có đang đẩy người khác vào cảnh sống đọa đày, khốn khổ không?

“Tập trường ca này không chỉ là câu chuyện về quá khứ mà là hành trình tự vấn, đi tìm câu trả lời cho những trăn trở về ý nghĩa cuộc sống và sự tồn tại. Có lẽ tôi mong muốn, khi độc giả tiếp cận với “Lò mổ”, họ cũng sẽ dừng lại để suy ngẫm về con đường mà nhân loại đã và đang đi, để nhìn nhận lại cách chúng ta đối xử với nhau và với môi trường chung quanh”. Ông nói.

Nhà thơ Bruce Weigl (Mỹ) - người chuyển ngữ trường ca “Lò mổ” sang tiếng Anh đánh giá: “Tôi có được đặc quyền làm bạn và cộng tác về mặt văn học với Thiều hơn 30 năm qua, cũng như tiến triển tình bằng hữu giữa gia đình chúng tôi tại Mỹ và Việt Nam. Chỉ có sự thân thiết của tình bạn mới có thể giúp cho việc dịch bản trường ca phức tạp này được thành công. Trường ca là sự tượng trưng hình ảnh mạnh mẽ, và là bản cáo trạng không nguôi của những sai trái trong thế kỷ 20.

Trường ca này đại diện cho một cử chỉ thi ca can đảm vì nó tự lập về mặt tinh thần, nó từ chối đầu hàng những yêu cầu của truyền thống, và cho phép người đọc cảm nhận được thế giới trong hình thức gan góc nhất, sự thô sơ của sự thật thể hiện qua cách mà ta không thể bỏ qua. Trong 50 năm viết và suy nghĩ về thi ca, tôi chỉ dùng từ “kiệt tác” một vài lần, nhưng tôi dùng từ đó ở đây vì tôi tin vào sức mạnh của trưòng ca này và tôi tin là bạn cũng sẽ tìm được sức mạnh đó ở đây, và do đó tôi muốn bạn chú ý một cách thận trọng”.

Một tác phẩm trong bộ tranh “Nguyện cầu”.

Tiếng vọng của tình yêu và cuộc sống

Nhưng với nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, trường ca “Lò mổ” không phải là tác phẩm u ám, đau thương và tuyệt vọng. Ông viết về nơi cái chết, sự tàn khốc hiện diện, nhưng ông lại ngợi ca sự sống và tình yêu, sự hồi sinh. Những con người, ở nơi tối tăm khốn cùng nhất của đời sống, họ vẫn muốn giữ thiện lương, tình yêu thương.

Ngay từ Chương mở đầu trường ca, khái niệm giữa Cái Đẹp và Cái Ác đã bị đánh tráo. Số phận của con bò bị giết và thân phận kẻ giết bò đều bị bứng ra khỏi gốc rễ của nó. Cả hai cùng bị kéo đến đúng tầm của chiếc búa máu kia vung lên.Con bò và gã đồ tể là hai nhân vật, hai cột trụ làm nên một thời đại, họ phải cùng nhau đi hết trường ca bi thương này. Ngoài hai nhân vật vừa nêu, còn một nhân vật nữa ám ảnh người đọc là gã Chủ lò mổ. Nhân vật này ẩn hiện như bóng ma từ những chương đầu, đến khi thân xác hắn thối rữa trong bầy giòi ở chương 16 “Phán xử”. Một số nhân vật khác nữa cũng mờ ảo và chìm trong tiếng vo ve của bầy ruồi khổng lồ…

Theo nhà thơ Mai Văn Phấn: “Chiếc búa máu ấy đã vung lên khai mở và kết thúc sự tồn tại của cái lò sát sinh, nơi con người, con vật cùng đồ vật bị hành hạ, bị hành quyết bởi những ảo ảnh, dục vọng, lòng tham, sự độc ác… Nhưng ở đây máu là vật kết dính, dòng chảy dẫn vào “Lò mổ”. Máu tuyệt nhiên không định làm lu mờ hay che khuất tầm mắt của người giết bò cũng như độc giả. Máu để ngỏ cho kẻ giết bò cũng như cho mỗi chúng ta nhìn thấy cái “Ô cửa mùa thu...” của sự sống. Kết thúc trường ca là hình ảnh chú bê con xuất hiện với trái tim rung vang như “Quả chuông lớn nhất thế gian”. Con bê đó đã đánh dấu chấm hết một thời đại, mở ra một thời đại mới, cuộc sống lại bắt đầu, tươi mới. Cái Đẹp đã đến thay thế cho Cái Ác”. Ông cho rằng, “Lò mổ” thực sự là một tuyệt bút trong sự nghiệp văn chương của Nguyễn Quang Thiều.

Còn nhà thơ Nguyễn Đức Tùng chiêm nghiệm: “Với trường ca “Lò mổ”, ta có thể “tìm thấy ở đó sức mạnh của chính mình, hồi phục từ chấn thương. “Đã có lúc chàng muốn chui vào tấm da bò/ Để bước đến nhận một nhát búa rung trên đỉnh đầu/ Như một cái hạt khổng lồ tách vỏ nổ vang/ Ánh sáng tràn ngập chàng”.

Nhà thơ Trần Lê Khánh cho rằng, “Lò mổ” là cuộc đi tìm cái đẹp trong cái chết: “Nguyễn Quang Thiều đã tự tạo ra một con đường độc đáo chưa có tiền lệ: tìm cái đẹp thuần khiết nhất trong cái chết của những con bò nơi lò mổ. Tôi có thể nói trường ca “Lò mổ” là một bản bi hùng ca không dành cho những người chưa chuẩn bị sẵn tâm thế để nhảy ra khỏi góc nhìn của mình. Nguyễn Quang Thiều đã lấy cái chết của con bò làm sự khởi đầu của bản Trường ca và kết thúc là một chú bê bé nhỏ. Phải chăng, đời sống của một con bò sẽ là bắt đầu từ một cái chết và kết thúc ở nơi chúng ta đã bắt đầu?”. Nhưng có lẽ, sâu xa hơn, trường ca “Lò mổ” là sự vật lộn của con người với chính bản ngã, trước câu hỏi “Đời sống của chúng ta có thực là đời sống”, một câu hỏi mà không phải ai cũng đặt ra và cũng không dễ tìm câu trả lời.

Vĩ thanh

Điều thú vị là mỗi chương trong “Lò mổ” được tượng trưng bằng một bức tranh, và tất cả đều mang tên “Nguyện cầu”. Đây là một cách nhà thơ Nguyễn Quang Thiều thể hiện niềm mong mỏi của mình, trong thế giới đầy rẫy sự hủy hoại, con người vẫn giữ được lòng thương yêu, lòng bao dung và khát khao một đời sống yên bình. Các bức tranh đều là tranh khổ lớn, vẽ trên loại giấy đặc biệt của Pháp. Ông kết hợp nhiều chất liệu như màu nước, sơn dầu, acrylic, và chì để tạo nên sự hòa quyện riêng của cá nhân, từng lớp màu, từng mảng hình ảnh đậm chất tâm linh.

“Có thể nói rằng, “Nguyện cầu” không chỉ là một bộ tranh đi kèm với “Lò mổ”, mà chính là một phần sống động của tập trường ca này. Tôi muốn người đọc không chỉ nhìn tranh, mà còn cảm nhận được những suy tư mà tôi gửi gắm trong mỗi tác phẩm và hy vọng chúng sẽ mang đến cho độc giả những cảm nhận mới mẻ về nghệ thuật”, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều chia sẻ.

Như tinh thần của những câu kết của bản trường ca “Lò mổ”: “Một ngọn cỏ tự do làm thành thảo nguyên/ Một cái cây tự do làm thành cánh rừng/Một con cá tự do làm thành biển cả/Một con chim tự do làm thành bầu trời/Một con người tự do làm thành vũ trụ?....”.

Việt Linh