Những tờ báo làm nên lịch sử Hà Nội

Những dòng chữ rực lửa trong lòng địch

Mùa Đông năm 1951, trong một căn gác nhỏ tại phố Khâm Thiên, một nhóm học sinh đang cặm cụi in ronéo từng trang báo bằng máy quay tay. Bên ngoài là quân gác của thực dân Pháp, bên trong là bản thảo viết tay tờ “Nhựa Sống” – tiếng nói của Tổng hội học sinh Hà Nội, cổ vũ phong trào học sinh – sinh viên đấu tranh trong lòng địch. “Chúng tôi in vào ban đêm, viết bằng bút sắt, mực tím, rồi in từng bản, phát tận tay học sinh ở các trường như Chu Văn An, Trưng Vương, Puginier… Mỗi người nhận báo là một ngọn lửa truyền tin yêu nước” – cụ Dương Tự Minh (nay 90 tuổi) một trong những cộng tác viên đầu tiên của Nhựa Sống, kể lại.

Bảo tàng Báo chí Việt Nam lưu giữ lại lịch sử của nền báo chí từ chiến hào cho tới tòa soạn. Ảnh: Khánh Huy

Tờ báo ra đời trong bối cảnh thực dân Pháp kiểm soát gắt gao Thủ đô. Nhưng giữa bóng tối, những thanh niên Hà Nội đã dùng ngòi bút làm vũ khí. Từ các xưởng in chui ở phố Hàng Bột, bãi Phúc Tân, xóm Nghĩa Dũng… hàng trăm tờ báo viết tay, báo in thủ công như: Học sinh kháng chiến, Tia Lửa, Giải Phóng, Cứu Quốc được truyền tay qua từng lớp học, ký túc xá, quán cà phê…

Không chỉ viết bài, họ còn vẽ minh họa bằng tay, làm “mục gỡ rối” để hướng dẫn cách đấu tranh trong học đường, hoặc vạch trần chính sách “bắt lính học sinh” của quân đội Pháp. Có tờ báo chỉ tồn tại vài số trước khi bị phát hiện, nhưng có những tờ như Nhựa Sống đã tồn tại hơn 4 năm – một kỳ tích thời chiến.

Tiếng nói âm thầm mở đường cho cách mạng trong lòng Hà Nội

Báo chí trong lòng địch không chỉ để phản ánh, mà để dẫn dắt phong trào. Nhiều cuộc bãi khóa, mít tinh, rải truyền đơn được khởi nguồn từ các bài xã luận trên những tờ báo viết tay. Những bài viết như “Sống cho Tổ quốc”, “Chúng ta không thể im lặng”, “Giữ màu áo học sinh”… trở thành “hịch học trò”, truyền cảm hứng cho hàng nghìn người trẻ Hà Nội nhập cuộc cách mạng.

PGS.TS Nguyễn Thành Lợi, Tổng Biên tập Báo Kinh tế & Đô thị, cho biết, trong các cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc, báo chí Hà Nội đã khẳng định vai trò tiên phong trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. Ngay từ những ngày đầu toàn quốc kháng chiến, giữa khói lửa đạn bom, nhiều tờ báo vẫn đều đặn xuất bản, truyền đi lời hiệu triệu của Đảng, cổ vũ Nhân dân kiên cường chiến đấu, bảo vệ Tổ quốc. Báo chí Hà Nội không chỉ đưa tin mà còn truyền đi niềm tin vào sự lãnh đạo của Đảng. Từ những dòng tin ngắn gọn trong hầm tối đến những bài xã luận vang vọng khí phách “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”, báo chí đã thổi bùng tinh thần yêu nước, hun đúc ý chí quật cường cho lớp lớp chiến sĩ và đồng bào cả nước.

“Những nhà báo của Thủ đô, với cây bút và trái tim yêu nước nồng nàn đã bám sát trận địa, nhiều người đã ngã xuống khi đang làm nhiệm vụ, để lại những trang viết về tình yêu quê hương, đất nước nồng nàn với niềm tin chiến thắng. Mặt khác, báo chí Hà Nội còn đưa tin đầy đủ hình ảnh về một dân tộc anh hùng cho bạn bè thế giới hiểu, ủng hộ sự đấu tranh chính nghĩa của dân tộc ta, góp phần thức tỉnh lương tri nhân loại, giành lấy sự đồng tình, ủng hộ quốc tế. Có thể khẳng định, dù trong bom đạn hay gian khổ, báo chí Hà Nội luôn chứng tỏ bản lĩnh thép, lòng dũng cảm phi thường và sức sáng tạo bền bỉ, để lại dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử kháng chiến và lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam” - Tổng Biên tập Báo Kinh tế & Đô thị chia sẻ.

Đặc biệt, giai đoạn từ 1946 – 1954, nhiều tờ báo như Giải Phóng, Tổ Quốc, Sự Thật… hoạt động bí mật tại các vùng ven đô như Hà Đông, Sơn Tây, rồi đưa vào nội thành bằng các đường dây giao liên. Họ dùng mật mã, dấu hiệu riêng để nhận biết từng tờ báo và phát đúng địa chỉ. Theo tư liệu từ Bảo tàng Báo chí Việt Nam, chỉ riêng Hà Nội giai đoạn 1949 – 1953 đã có hơn 15 tờ báo bí mật được in ra, với tổng số gần 20.000 bản, chủ yếu phục vụ phong trào học sinh, trí thức, công nhân đô thị.

Đến nền báo chí cách mạng chuyên nghiệp

Tháng 10 năm 1954, Thủ đô giải phóng. Trong niềm hân hoan của ngày trở về, nhiều tờ báo cách mạng lần đầu được xuất bản công khai trên chính mảnh đất từng bị chiếm đóng. Báo Thủ đô Hà Nội; Hànôịmới; Cứu Quốc; Nhân Dân… trở thành những tờ báo nòng cốt, kế thừa tinh thần báo chí kháng chiến. Tòa soạn không còn nằm trong hầm trú ẩn hay xưởng cơ khí, mà vươn lên thành những cơ quan báo chí hiện đại. Nhưng dấu ấn của báo chí chiến đấu tinh thần dấn thân, phục vụ lý tưởng, gắn bó với Nhân dân vẫn còn nguyên.

Tổng Biên tập Báo Kinh tế & Đô thị Nguyễn Thành Lợi khẳng định: “Trong bối cảnh mạng xã hội phát triển mạnh mẽ, lý tưởng phụng sự ấy vẫn phải là kim chỉ nam để báo chí giữ vững bản chất cách mạng, không bị cuốn theo xu hướng giật gân, câu khách, câu view. Vấn đề thứ hai là giá trị của bản lĩnh dấn thân và tinh thần chiến đấu không khoan nhượng vì sự thật. Những người làm báo trong thời kỳ kháng chiến từng phải đối mặt với gian khổ, hiểm nguy, thậm chí đánh đổi cả tính mạng để đưa sự thật đến với Nhân dân. Họ làm báo không chỉ bằng ngòi bút mà bằng chính cuộc đời mình. Bài học ấy nhắc nhở chúng ta, trong bất kỳ hoàn cảnh nào, sự dũng cảm, trung thực và bản lĩnh xông pha vì lợi ích chung luôn là thước đo phẩm giá nghề báo”.

Ngày nay, khi bước vào phòng làm việc đa phương tiện tại các tòa soạn ở Hà Nội nơi có máy quay, phòng thu podcast, hệ thống dữ liệu CMS ít ai hình dung rằng, chỉ hơn 70 năm trước, cũng tại TP này, những người trẻ từng in báo bằng tay, viết báo bằng máu, phát báo bằng cả mạng sống. Báo chí Hà Nội đã đi một hành trình dài từ những dòng chữ trong bóng tối, đến ánh sáng của tự do và hôm nay là ánh sáng dữ liệu.

Nhưng dù ở thời nào, mục tiêu của báo chí cách mạng vẫn là nói lên sự thật, truyền đi hy vọng, giữ vững niềm tin và dẫn đường cho xã hội. Bản lĩnh dấn thân của những thế hệ làm báo không ngần ngại gian khổ, thậm chí sẵn sàng hy sinh để đưa tiếng nói cách mạng đến với Nhân dân đã và đang truyền cảm hứng cho báo chí hiện đại, dám đối diện sự thật, dám bảo vệ công lý, không khuất phục trước cám dỗ hay áp lực.

Bài học về sáng tạo đó càng có ý nghĩa trong thời đại truyền thông số, khi báo chí cần liên tục đổi mới hình thức, nội dung để bắt kịp nhu cầu và thói quen tiếp nhận thông tin của công chúng. Chính những giá trị ấy đã tạo nên nền tảng tinh thần vững chắc, giúp báo chí Việt Nam vững vàng trước những khó khăn và thách thức phía trước; là ngọn lửa soi đường cho báo chí Việt Nam tiếp tục sứ mệnh vẻ vang trong hành trình hội nhập và phát triển mạnh mẽ.

Khánh Huy