Những tác phẩm đưa László Krasznahorkai đến Nobel Văn chương 2025

Tác giả László Krasznahorkai sinh năm 1954 tại thị trấn nhỏ Gyula, miền đông nam Hungary, gần biên giới Romania. Một vùng nông thôn hẻo lánh tương tự cũng là bối cảnh của tiểu thuyết đầu tay Sátántangó(nhan đề tiếng Việt: Vũ điệu quỷ Satan) của ông, xuất bản lần đầu năm 1985. Tác phẩm gây chấn động văn đàn Hungary.

Bằng giọng văn giàu sức gợi, tác phẩm khắc họa cuộc sống của một nhóm cư dân khốn cùng tại một nông trang tập thể bị bỏ hoang ở vùng quê Hungary. Tĩnh lặng và đợi chờ ngự trị, cho đến khi hai kẻ tưởng là đã chết - Irimías duyên dáng và người bạn chí cốt Petrina - đột ngột xuất hiện. Với những cư dân khấp khởi, họ hệt như sứ giả, hoặc của hy vọng, hoặc của phán xét cuối cùng.

Bìa sách Vũ điệu quỷ Satan, tiểu thuyết đầu tay của László Krasznahorkai, bản tiếng Việt do Giáp Văn Chung dịch, Nhã Nam và NXB Hội Nhà văn ấn hành.

Yếu tố “ma quỷ” trong nhan đề tiểu thuyết nằm ở thứ đạo đức nô lệ, và ở những màn giả trá của kẻ lọc lừa Irimías - những thủ đoạn vừa hiệu quả vừa gian dối, khiến hầu hết sa vào vòng rối ren. Ai nấy đều chờ đợi một phép màu, một hy vọng vốn dĩ đã tan tành ngay từ đầu bằng câu trích dẫn Kafka “Nếu là vậy, tôi sẽ lỡ chuyện này chỉ vì cứ mãi chờ đợi nó”. Tác phẩm sau đó được chuyển thể thành bộ phim cùng tên năm 1994, do Krasznahorkai hợp tác với đạo diễn Béla Tarr, để lại dấu ấn độc đáo và được đánh giá cao.

Ít lâu sau, nhà phê bình người Mỹ Susan Sontag tôn vinh Krasznahorkai là “bậc thầy tận thế” của văn học đương đại, nhận định đưa ra khi bà đọc cuốn Az ellenállás melankólíaja (1989; tiếng Anh: The Melancholy of Resistance; tạm dịch: Ưu sầu của Phản kháng). Trong cơn ác mộng siêu thực diễn ra tại một thị trấn nhỏ ở thung lũng Carpathia này, bi kịch còn đẩy lên cao trào hơn nữa. Ngay từ trang đầu tiên, người đọc - cùng nhân vật bà Pflaum khó ưa - đã rơi vào trạng thái khẩn cấp quay cuồng. Đâu đâu cũng toàn điềm gở.

Trung tâm chuỗi biến cố là sự xuất hiện của một gánh xiếc ma quái, với tiết mục chính là xác một con cá voi khổng lồ. Màn trình diễn bí ẩn và xúi quẩy này khơi dậy những lực lượng cực đoan, làm lan rộng bạo lực và hỗn loạn. Quân đội bất lực không thể ngăn chặn tình trạng vô chính phủ, từ đó mở ra khả năng một cuộc đảo chính độc tài. Với những cảnh tượng mơ hồ như nằm mộng và những nhân vật kệch cỡm như biếm họa, László Krasznahorkai tài tình tái hiện cuộc đấu tranh tàn bạo giữa trật tự và hỗn loạn. Không ai có thể thoát khỏi sức tàn phá của nỗi kinh hoàng.

Trong tiểu thuyết Háború és háború (1999; tiếng Anh: War & War; tiếng Việt: Chiến tranh và chiến tranh), Krasznahorkai vượt khỏi biên giới quê hương Hungary, cho nhân vật Korin - một chuyên viên lưu trữ khiêm nhường - đưa ra quyết định cuối cùng của đời mình: rời vùng ngoại ô Budapest để đến New York, đặt chân vào trung tâm của thế giới, dù chỉ là khoảnh khắc thoáng qua.

Ở quê nhà, trong kho lưu trữ, gã đã phát hiện một thi phẩm cổ tuyệt mỹ viết về những chiến binh trở về, và gã nóng lòng giới thiệu tác phẩm đó cho toàn thế giới biết đến. Trong tiểu thuyết này, văn phong của Krasznahorkai phát triển thành cú pháp mượt mà đầy những câu văn dài dặc, ngoằn ngoèo hầu như không có dấu chấm, trở thành đặc trưng bút pháp của ông.

Bìa sách Chiến tranh và chiến tranh, Giáp Văn Chung dịch, Nhã Nam và NXB Hội Nhà văn ấn hành.

Chiến tranh và chiến tranh, với nhịp kể phiêu lưu, được xem là tạo đà cho thiên tiểu thuyết Báró Wenckheim hazatér (2016; tiếng Anh: Baron Wenckheim’s Homecoming; tạm dịch: Đường về nhà của Baron Wenckheim). Nếu Chiến tranh và chiến tranh hướng về trung tâm thế giới, thì Baron Wenckheim’s Homecoming quay trở lại quê hương, trong đó Krasznahorkai thỏa sức đùa bỡn với kinh điển văn chương.

Trong tác phẩm này, “gã khờ” của Dostoyevsky được tái sinh trong hình hài một ngài Nam tước ham mê cờ bạc. Khánh kiệt sau nhiều năm lưu lạc ở Argentina, giờ đây ông trở về Hungary hy vọng đoàn tụ với người tình đồng ấu mà ông chưa bao giờ quên. Bất hạnh thay trên hành trình ấy, ông lại phó mặc số phận mình cho kẻ phản trắc Dante - gã lưu manh được khắc họa như phiên bản nhơ nhuốc của Sancho Panza.

Cao trào của tiểu thuyết, đồng thời cũng là đỉnh điểm của khôi hài, là buổi lễ chào mừng nồng nhiệt dân làng tổ chức cho Nam tước, mà nhân vật chính u uất ấy đã xoay mọi bề hòng tránh né.

Tác phẩm thứ năm có thể xếp vào chuỗi tiểu thuyết “tận thế” này là Herscht 07769: Florian Herscht Bachregénye (2021). Lần này bối cảnh không còn là cơn ác mộng siêu thực ở vùng Carpathia, mà là một thị trấn nhỏ đương đại tại Thüringen, Đức - tuy được miêu tả chân thực nhưng vẫn chìm trong cảnh hỗn loạn, giết chóc và hỏa hoạn. Song song, cái kinh khiếp của cuốn tiểu thuyết đặt trên phông nền là di sản đồ sộ của nhà soạn nhạc vĩ đại Johann Sebastian Bach. Một cuốn sách mà từng nhịp thở đều là giao thoa tưởng chừng "bất khả" của bạo lực và cái đẹp.

Herscht 07769 được ca ngợi là một tiểu thuyết lớn của văn học Đức ngữ đương đại, vì đã phản ánh chân thực bất ổn xã hội của đất nước. Nhân vật trung tâm Herscht được xây dựng như hình mẫu đứa trẻ ngây thơ, tốt bụng, một “thánh ngốc” thấm đượm tinh thần Dostoyevsky, như Voluska trong The Melancholy of Resistance, phản ứng dữ dội khi muộn mằn ngộ ra mình đã gửi trao niềm tin ở những thế lực đứng sau sự tàn phá của thị trấn. Thế giới của Krasznahorkai luôn luôn ẩn chứa yếu tố bất ngờ, mà kết cục kịch tính và bất khả dự liệu của tiểu thuyết này là một ví dụ điển hình.

László Krasznahorkai là nhà văn vĩ đại thuộc truyền thống Trung Âu, dòng chảy từ Kafka đến Thomas Bernhard, mà đặc trưng là chủ nghĩa phi lý và thặng thừa kệch cỡm. Nhưng không chỉ có thế. Krasznahorkai hướng về phương Đông, tôi rèn một giọng điệu chiêm nghiệm, mài giũa tinh tế. Thành quả là loạt tác phẩm lấy cảm hứng từ những chu du Trung Quốc và Nhật Bản.

Theo dấu hành trình đi tìm khu vườn bí ẩn, tiểu thuyết năm 2003 của ông Északról hegy, Délről tó, Nyugatról utak, Keletről folyó(tiếng Anh: A Mountain to the North, a Lake to the South, Paths to the West, a River to the East; tạm dịch: Núi mạn bắc, hồ mạn nam, lộ mạn tây, sông mạn đông) là một câu chuyện huyền bí, đậm chất trữ tình, diễn ra ở vùng phía đông nam Kyoto.

Hai ấn bản Seiobo There Below.

Tác phẩm mang dáng dấp khúc dạo đầu cho kiệt tác sau này - Seiobo járt odalent (2008; tiếng Anh: Seiobo There Below; tạm dịch: Seiobo dưới đó) - tuyển tập 17 truyện ngắn sắp xếp theo dãy Fibonacci, xoay quanh vai trò của cái đẹp và sáng tạo nghệ thuật trong một thế giới mù lòa và vô thường. Cùng với chuỗi năm tiểu thuyết sử thi “tận thế”, đây được xem tác phẩm quan trọng của Krasznahorkai.

Đặc biệt ấn tượng là cảnh mở đầu: một con diệc trắng như tuyết đứng bất động giữa dòng sông Kamo ở Kyoto, chờ đợi con mồi trong những xoáy nước bên dưới. Giữa đám đông người qua lại thờ ơ, con chim trở thành biểu tượng mong manh cho thân phận người nghệ sĩ.

Sợi chỉ xuyên suốt cuốn sách là thần thoại Nhật Bản về nữ thần Seiobo, theo truyền thuyết là người canh giữ khu vườn mà cứ ba nghìn năm mới lại trổ loại quả cây ban tặng bất tử. Tiểu thuyết diễn giải huyền thoại này như ẩn dụ của quá trình sáng tạo nghệ thuật, và qua từng chương, độc giả theo dõi sự khởi sinh của các tác phẩm nghệ thuật xuyên suốt nhiều thời đại và không gian khác nhau.

Thông thường hoạt động sáng tạo chỉ xảy đến sau thời gian dài thai nghén, định hình bởi truyền thống và kỹ nghệ tinh luyện. Nhưng cũng có khi, tác phẩm lại sinh ra trong hoàn cảnh hỗn loạn hoặc trì trệ, như truyện kể về hành trình gian nan vận chuyển bức tranh dang dở của họa sĩ Phục hưng Pietro Vannucci (Perugino) từ Florence về Perugia, quê hương ông. Ai cũng tin rằng Perugino đã từ bỏ hội họa, nhưng chính tại Perugia, phép màu đã xảy ra.

Trong Seiobo There Below, người nghệ sĩ thường không xuất hiện trực tiếp. Thay vào đó là những con người đứng bên lề quá trình sáng tạo - người gác đền, người chứng kiến, người thợ thủ công tận tụy - những kẻ hiếm khi, hoặc thậm chí không bao giờ, lĩnh hội được ý nghĩa của tác phẩm mà họ dự phần. Cuốn sách là một chân dung tuyệt diệu, ở đó người đọc được dẫn qua hàng loạt “cánh cửa bên” để nhìn cận quá trình sáng tạo không cách nào cắt nghĩa.

Một tác phẩm khác thể hiện rõ biên độ và sức vóc sáng tạo đa dạng của Krasznahorkai là truyện vừa Aprómunka egy palotaé́rt: bejárás mások őrületébe (2018; tiếng Anh: Spadework for a Palace: Entering the Madness of Others; tạm dịch: Đào móng xây cung điện: Truy nhập vào cái điên của tha nhân). Đây là một câu chuyện hài hước và lập dị, lấy bối cảnh Manhattan, bị ám bởi hồn ma của nhà văn Herman Melville vĩ đại từng sống tại đây, cùng những kẻ sùng bái của ông. Chủ đề của cuốn sách không chỉ là lời nguyền của bắt chước, mà còn cả phúc lành của kháng cự.

Phong Khang

Theo NobelPrize