Những nước nào bỏ án tử hình, vì điều gì và thay bằng hình phạt nào?

Theo số liệu của Tổ chức Ân xá Quốc tế, đến cuối năm 2024, 113 quốc gia đã bãi bỏ hoàn toàn án tử hình và tổng cộng 145 quốc gia và vùng lãnh thổ đã bãi bỏ án tử hình trong luật pháp hoặc trên thực tế (tức không thi hành án tử hình trong nhiều năm qua).

Bản đồ án tử hình trên thế giới

Nhiều thập niên qua, châu Âu vẫn nỗ lực trong việc xóa bỏ án tử hình. Vào đầu những năm 1980, Hội đồng châu Âu đã trở thành tổ chức tiên phong trong việc xóa bỏ án tử hình, coi đây là sự vi phạm nghiêm trọng quyền con người, theo trang web của Hội đồng châu Âu.

Năm 1983, Hội đồng châu Âu đã thông qua công cụ pháp lý đầu tiên có hiệu lực ràng buộc quy định việc xóa bỏ hoàn toàn án tử hình trong thời bình: Nghị định thư số 6 của Công ước châu Âu về Nhân quyền (ECHR). Văn bản này hiện đã được toàn bộ 46 quốc gia thành viên phê chuẩn.

Năm 2002, Hội đồng châu Âu tiếp tục thông qua Nghị định thư số 13 bổ sung cho ECHR, quy định việc bãi bỏ án tử hình trong mọi hoàn cảnh, tức là cả trong thời chiến hoặc khi có nguy cơ chiến tranh cận kề. Nghị định thư này không cho phép có bất kỳ ngoại lệ hoặc biện pháp đình chỉ nào. Nghị định thư có hiệu lực từ ngày 1-7-2003. Tính đến nay, đã có 45 quốc gia thành viên ký và phê chuẩn văn bản này.

Bãi bỏ án tử hình cũng là điều kiện để gia nhập Liên minh châu Âu (EU).

Hiện tại, Belarus là quốc gia duy nhất ở châu Âu vẫn áp dụng án tử hình đối với tội phản quốc, giết người và khủng bố, theo hãng tin Reuters.

Nga và Tajikistan tiếp tục thực hiện lệnh hoãn thi hành án tử hình.

Các nước quy định sao về án tử hình?. Ảnh: SHUTTER STOCK

Châu Á - Thái Bình Dương tiếp tục là khu vực có số vụ tử hình cao nhất thế giới. 5 quốc gia trong khu vực đã thực hiện án tử hình vào năm 2024, giảm so với 6 quốc gia vào năm 2023.

Ở Đông Nam Á, 3 quốc gia (Campuchia, Philippines và Timor-Leste) đã bãi bỏ hình phạt tử hình và 3 quốc gia (Brunei, Lào, Malaysia) đã đình chỉ áp dụng án tử hình.

Tại châu Mỹ, năm 2024 là năm thứ 16 liên tiếp ghi nhận Mỹ là quốc gia duy nhất trong khu vực thi hành án tử hình.

Tại Trung Đông và Bắc Phi, có 8 quốc gia trong khu vực được biết là đã thực hiện án tử hình vào năm 2024, gồm Ai Cập, Iran, Iraq, Kuwait, Oman, Saudi Arabia, Syria và Yemen.

Tại Châu Phi cận Sahara, Somalia là quốc gia duy nhất trong khu vực thực hiện án tử hình trong 2 năm qua.

Zimbabwe và Zambia đã có những bước đi tích cực hướng tới việc bãi bỏ và thực hiện cam kết xóa bỏ án tử hình theo luật pháp quốc tế.

Vì sao các nước bỏ án tử?

Theo trang web của EU, khối này cho rằng án tử hình vi phạm quyền bất khả xâm phạm đối với sự sống và không phù hợp với phẩm giá con người. Án tử hình không có tác dụng răn đe hiệu quả đối với tội phạm và một khi đã thực thi thì không thể đảo ngược bất kỳ sự sai sót nào trong công lý.

Khi Canada mới bãi bỏ án tử hình, nhiều tranh luận đã nổi lên. Những người ủng hộ duy trì án tử cho rằng việc bãi bỏ án tử hình sẽ dẫn đến sự gia tăng đáng kể các vụ giết người hình sự và làm tăng số cảnh sát bị tội phạm sát hại.

Sau cùng, Canada đi đến kết luận rằng là một quốc gia cam kết bảo vệ quyền con người, Canada nhận thấy rằng hình phạt tử hình đi ngược lại với quyền sống cơ bản.

Án tử hình không phải là biện pháp răn đe tội phạm hiệu quả hơn so với án tù dài hạn vì tỉ lệ tội phạm ở Canada không hề tăng sau khi bãi bỏ án tử hình.

Việc duy trì một hệ thống án tử hình thường tốn kém hơn so với án tù chung thân. Các thủ tục pháp lý phức tạp, nhiều vòng kháng cáo và cơ sở giam giữ đặc biệt dành cho tù nhân chờ tử hình tiêu tốn một lượng lớn nguồn lực. Việc bãi bỏ án tử cho phép Canada chuyển hướng các khoản kinh phí này sang các chương trình phòng chống tội phạm, phục hồi chức năng và hỗ trợ cho gia đình nạn nhân.

Hình phạt thay thế tử hình

Hầu hết các quốc gia thay thế án tử bằng phạt tù chung thân, theo báo cáo của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP).

Để gia nhập EU, Thổ Nhĩ Kỳ đã đình chỉ thi hành án tử hình vào năm 1984. Thổ Nhĩ Kỳ đã phê chuẩn Nghị định thư số 13 của Công ước châu Âu về Nhân quyền vào tháng 2-2006 đã bãi bỏ mọi bản án án tử hình.

Các hình phạt hiện nay bao gồm: tù chung thân không ân xá (không có khả năng được phóng thích), tù chung thân có khả năng được phóng thích, phạt tù có thời hạn và tiền phạt. Tù chung thân không ân xá, được gọi là “tù chung thân tăng nặng” áp dụng cho những người bị kết án về các tội: chống lại loài người, giết người, sản xuất và buôn bán ma túy, tội chống lại an ninh quốc gia và tội chống lại trật tự hiến pháp.

Canada đã bãi bỏ án tử hình vào năm 1976. Bản án nghiêm khắc nhất là tù chung thân, được áp dụng theo Điều 745 Bộ luật Hình sự. Điều này quy định:

Phản quốc hoặc giết người cấp độ 1: Người phạm tội sẽ bị kết án tù chung thân mà không được xét ân xá cho đến khi đã thụ án ít nhất 25 năm.
Giết người cấp độ 2: Người phạm tội sẽ bị kết án tù chung thân với thời hạn không được xét ân xá tối thiểu là 10 năm, có thể kéo dài đến 25 năm, tùy theo quyết định của tòa án dựa trên mức độ nghiêm trọng của tội phạm.
Các tội phạm khác: Người phạm tội có thể bị kết án tù chung thân với khả năng được xét ân xá theo các điều kiện thông thường.

Bộ luật Hình sự Nhật quy định hình phạt tử hình đối với các tội sau: giết người, bạo loạn, xúi giục ngoại xâm, tiếp tay cho giặc, đốt phá nhà ở, làm hư hỏng nhà ở do lũ lụt, lật tàu, cướp tài sản làm chết người, làm ô nhiễm nguồn nước có chất độc, cướp gây chết người hoặc bị thương, hiếp dâm gây chết người hoặc tại hiện trường vụ cướp, làm hư hại các tòa nhà.

Năm 1983, việc áp dụng hình phạt tử hình đã bị Tòa án tối cao Nhật hạn chế trong vụ án Norio Nagayama, theo đó, tòa án phán quyết rằng: “Tử hình là một hình phạt cực đoan và vô cảm, vĩnh viễn lấy đi sự sống là gốc rễ tồn tại của con người. Do đó, đây là hình phạt cuối cùng để sử dụng trong những trường hợp không thể tránh khỏi và vì lý do này ... nó chỉ được sử dụng với sự thận trọng tối đa.

Theo Tòa án tối cao Nhật, việc lựa chọn hình phạt tử hình của tòa án "chỉ nên trong những trường hợp cực kỳ nghiêm trọng khi không có hình phạt nào khác…”.

Nhật quy định rằng những tội phạm mà hình phạt là tử hình cũng có thể xem xét xử tù chung thân.

Philippines là quốc gia châu Á đầu tiên bãi bỏ án tử hình vào năm 1987. Hình phạt này được áp dụng lại vào năm 1993 và sau đó lại bị bãi bỏ vào năm 2006.

Hiến pháp năm 1987 của Philippines quy định: nghiêm cấm việc áp dụng “phạt quá mức”, hình phạt tàn ác, hạ nhục hoặc vô nhân đạo và tử hình “trừ khi vì những lý do thuyết phục liên quan đến những tội ác tày trời, quốc hội sẽ quy định cụ thể”.

Quy định này (Điều 19) cũng giảm tử hình xuống thành “phạt tù dài hạn” đối với người đã bị kết án tử hình vào thời điểm đó. “Phạt tù dài hạn” được quy định trong Bộ luật Hình sự sửa đổi là phạt tù từ 20 đến 40 năm đối với các tội danh như giết người, cướp của giết người, hiếp dâm và giết người, và được áp dụng cùng với “hình phạt phụ”.

Một phạm nhân bị kết án phạt tù dài hạn có đủ điều kiện để được ân xá sau 30 năm.

THẢO VY