Những lưu ý trong hướng dẫn Luật Năng lượng nguyên tử 2025

Chưa cần thiết tự xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật an toàn

Hệ thống các tiêu chuẩn an toàn hạt nhân và các quy định về an ninh hạt nhân của IAEA được thiết kế theo hình kim tự tháp. Đầu tiên là các nguyên tắc cơ bản về an toàn và an ninh ở trên cùng. Dựa trên các nguyên tắc cơ bản này, IAEA đã xây dựng các yêu cầu về an toàn và khuyến cáo về bảo đảm an ninh hạt nhân cùng hướng dẫn thực thi.

Các yêu cầu về an toàn được thiết lập để bảo vệ được con người và môi trường khỏi các tác hại không mong muốn của bức xạ ở hiện tại và tương lai đối với các hoạt động trong lĩnh vực năng lượng nguyên tử, trong đó có nhà máy điện hạt nhân. Các yêu cầu này được diễn đạt trong ngôn ngữ pháp luật là một tuyên bố “phải” được thực hiện, tức là sẽ được chuyển tải dưới dạng các quy định trong nghị định hay thông tư bắt buộc thực hiện.

Ảnh minh họa : TTXVN

Các loại yêu cầu an toàn của IAEA gồm 7 văn bản yêu cầu chung: yêu cầu về khuôn khổ luật pháp, pháp quy và trách nhiệm của chính phủ đối với an toàn, GSR Part 1 (Rev. 1); lãnh đạo và quản lý về an toàn, GSR Part 2; bảo vệ bức xạ và an toàn nguồn bức xạ - các tiêu chuẩn an toàn quốc tế, GSR Part 3; đánh giá an toàn các thiết bị và các hoạt động, GSR Part 4 (Rev.1); quản lý chất thải phóng xạ trước chôn lấp, GSR Part 5; chấm dứt hoạt động cơ sở, GSR Part 6; chuẩn bị và ứng phó sự cố bức xạ hoặc hạt nhân, GSR Part 7.

Tương tự, có 7 văn bản yêu cầu an toàn đặc thù, gồm: đánh giá địa điểm cơ sở hạt nhân, SSR-1; an toàn nhà máy điện hạt nhân về thiết kế, SSR-2/1; an toàn nhà máy điện hạt nhân về vận hành thử và vận hành chính thức, SSR-2:2(Rev. 1); an toàn lò nghiên cứu, SSR-3; an toàn cơ sở chu trình nhiên liệu hạt nhân, SSR-4; chôn lấp vĩnh viễn chất thải phóng xạ, SSR-5; quy phạm vận chuyển an toàn vật liệu phóng xạ, SSR-6

Trừ văn bản An toàn lò nghiên cứu, SSR-3 dành cho lò phản ứng nghiên cứu, các văn bản còn lại cần được nội luật hóa trong nghị định và thông tư để làm cơ sở cho công tác quản lý an toàn (thẩm định, đánh giá, thanh tra an toàn và cấp phép) nhà máy điện hạt nhân trong suốt vòng đời.

Do đó, nhiệm vụ hiện nay của Bộ Khoa học và Công nghệ là phải chuyển các nội dung cơ bản liên quan trong 13 văn bản trên vào các quy định trong các nghị định và thông tư hướng dẫn thi hành Luật Năng lượng nguyên tử 2025 về nhà máy điện hạt nhân để kịp thời phục vụ triển khai dự án điện hạt nhân Ninh Thuận.

Hướng dẫn an toàn bao gồm các khuyến cáo và hướng dẫn để làm sao đáp ứng được các yêu cầu về an toàn. Hướng dẫn an toàn trình bày các kinh nghiệm thực tiễn tốt của quốc tế để giúp thực hiện được các yêu cầu an toàn. Mỗi một yêu cầu an toàn có thể có một hoặc một số hướng dẫn an toàn liên quan. Hiện nay, IAEA có 40 hướng dẫn an toàn chung và 156 hướng dẫn an toàn đặc thù. Các nước có thể nội luật hóa hướng dẫn an toàn của IAEA thành các tiêu chuẩn kỹ thuật an toàn liên quan.

Việt Nam là nước nhập khẩu công nghệ điện hạt nhân và dự án điện hạt nhân Ninh Thuận được thực hiện theo phương thức hợp đồng chìa khóa trao tay. Do đó, cả thiết kế, chế tạo và xây lắp đều do đối tác nước ngoài thực hiện. Vì vậy, chúng ta chưa cần thiết phải tự xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật an toàn.

Phương án tối ưu hiện nay là cho phép áp dụng các hướng dẫn an toàn của IAEA hoặc chấp nhận áp dụng các tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật an toàn của nhà cung cấp. Khi nào chúng ta tự thiết kế, chế tạo và xây lắp hoặc có khả năng làm tổng thầu EPC dự án điện hạt nhân thì khi đó mới cần tự xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật và quy chuẩn kỹ thuật về điện hạt nhân của riêng mình.

Các tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật của đối tác nước ngoài có thể được chấp thuận áp dụng tại Việt Nam, nhưng phải yêu cầu đối tác nước ngoài chứng minh các tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật của họ đáp ứng được các điều kiện thực tiễn đặc thù riêng của Việt Nam về địa chất, địa chấn, khí hậu, môi trường,… khác so với nước họ. Cơ quan An toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia cần xác định các yêu cầu đặc thù riêng của Việt Nam (hay còn gọi là các tham số địa điểm) khi phê duyệt địa điểm nhà máy điện hạt nhân là như thế nào để đề nghị đối tác chứng minh sự đáp ứng của các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về nhà máy điện hạt nhân theo các yêu cầu đặc thù riêng của Việt Nam.

Nội luật hóa hướng dẫn của IAEA về an ninh hạt nhân

Tương tự với an toàn hạt nhân, trong lĩnh vực an ninh hạt nhân, IAEA hiện có 3 văn bản khuyến cáo an ninh hạt nhân, cụ thể: các khuyến cáo an ninh hạt nhân đối với bảo vệ thực thể vật liệu hạt nhân và thiết bị hạt nhân, NSS No. 13 (INFCIRC/225/Revision 5); các khuyến cáo an ninh hạt nhân đối với vật liệu phóng xạ và các thiết bị liên quan, NSS No14; các khuyến cáo an ninh hạt nhân đối với các vật liệu hạt nhân và vật liệu phóng xạ khác nằm ngoài kiểm soát pháp quy, NSS No15.

Các khuyến cáo này cũng là các yêu cầu bắt buộc phải thực hiện để bảo đảm an ninh hạt nhân. Do đó, các nội dung của 3 văn bản khuyến cáo an ninh hạt nhân của IAEA cần được nội luật hóa trong Nghị định và thông tư liên quan đến quản lý an ninh hạt nhân đối với nhà máy điện hạt nhân.

Để thực hiện được các khuyến cáo an ninh hạt nhân, IAEA đã xây dựng hơn 10 các hướng dẫn thực thi an ninh hạt nhân.

Tương tự như với vấn đề an toàn hạt nhân, kiến nghị cho phép chấp thuận áp dụng các hướng dẫn an ninh hạt nhân của IAEA hoặc của đối tác nước ngoài theo nguyên tắc tương tự như đối với an toàn hạt nhân nêu trên.

Tóm lại, hệ thống các tiêu chuẩn an toàn hạt nhân và các quy định về an ninh hạt nhân của IAEA đã được chuẩn bị rất đầy đủ để giúp cho các quốc gia đi vào phát triển điện hạt nhân tham khảo khi xây dựng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật. Các nghị định và thông tư về điện hạt nhân đang được xây dựng cần phải sử dụng các quy định trong yêu cầu về an toàn hạt nhân và các khuyến cáo về an ninh hạt nhân của IAEA.

Đề nghị cho phép áp dụng trực tiếp các hướng dẫn an toàn hạt nhân và hướng dẫn thực thi an ninh hạt nhân của IAEA, chưa cần nội luật hóa thành các tiêu chuẩn kỹ thuật ở thời điểm hiện nay khi nguồn lực của chúng ta còn hạn chế và dự án điện hạt nhân Ninh Thuận được triển khai theo hình thức chìa khóa trao tay. Có thể cho phép chấp thuận áp dụng các tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật về nhà máy điện hạt nhân của đối tác cung cấp công nghệ cho chúng ta, nhưng phải yêu cầu họ chứng minh sự đáp ứng được các điều kiện đặc thù riêng của Việt Nam.

PGS. TS. Vương Hữu Tấn, nguyên Viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam