NHÂN NGÀY QUỐC TẾ GIÁO DỤC (24/1): Chu Văn An - người thầy vĩ đại

Tháng 11/2019, Đại hội đồng UNESCO đã thông qua Nghị quyết vinh danh Chu Văn An, cùng Việt Nam kỷ niệm 650 năm ngày mất của ông vào năm 2020. Đây là sự kiện đánh dấu lần thứ tư một danh nhân Việt Nam được UNESCO vinh danh, sau Nguyễn Trãi, Nguyễn Du và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhân dịp ngày Quốc tế Giáo dục (24 tháng 1), bài viết này sẽ cùng độc giả khám phá sâu hơn về cuộc đời, sự nghiệp và những giá trị to lớn mà Chu Văn An đã để lại, góp phần khẳng định vị thế của ông trong nền giáo dục nước nhà cũng như lịch sử dân tộc Việt Nam.

***

Theo Nguyễn Huệ Chi trong Từ điển Văn học (Bộ mới), Chu Văn An, còn gọi là Chu An, tự Linh Triệt, thụy Văn Chinh, hiệu Tiều Ẩn, sinh vào cuối thế kỷ XIII tại xã Thanh Liệt, thuộc hội trấn Thượng Phúc (nay là huyện Thanh Trì, Hà Nội). Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng với trí tuệ sắc sảo, tinh thần hiếu học và sự xuất sắc trong Nho học. Dù đỗ Thái học sinh (tương đương Tiến sĩ) - một trong những danh hiệu cao quý nhất thời bấy giờ, Chu Văn An không chọn con đường làm quan như nhiều nhà Nho khác. Ông quyết định dành trọn cuộc đời mình cho sự nghiệp giáo dục, tập trung truyền bá tri thức và bồi dưỡng đạo đức cho thế hệ trẻ. Quyết định này thể hiện tinh thần tự do và trách nhiệm của một người thầy, đồng thời góp phần đặt nền móng vững chắc cho nền giáo dục Đại Việt, để lại những di sản trường tồn.

Trong sự nghiệp giảng dạy, thầy Chu Văn An không chỉ truyền thụ tri thức mà còn chú trọng đào tạo nhân cách cho học trò. Ông giảng dạy từ cấp ấu học, trung tập đến đại tập (tương ứng với bậc vỡ lòng, tiểu học, trung học và đại học), với những phương pháp giảng dạy phù hợp với từng cấp độ và năng lực của học sinh. Chính sự tận tụy, sáng tạo và cống hiến của ông đã tạo nên những thế hệ học trò ưu tú, góp phần thúc đẩy sự phát triển của giáo dục nước nhà. Khởi đầu sự nghiệp giáo dục tại một ngôi trường đơn sơ ở làng Huỳnh Cung, gần làng Quang quê mẹ, Chu Văn An đã tạo dựng một môi trường học tập hiệu quả trong điều kiện còn nhiều thiếu thốn. Ông không chỉ dạy học mà còn xây dựng thư viện để phục vụ việc học tập, thể hiện sự tận tâm và tầm nhìn xa trong sự nghiệp "trồng người". Chính nhờ sự tận tụy, nghiêm khắc nhưng đầy nhiệt huyết của mình, Chu Văn An đã trở thành nguồn cảm hứng lớn cho học trò và khẳng định vai trò của ông như một biểu tượng mẫu mực của nền giáo dục. Danh tiếng về tài năng và đức độ của ông vang xa, thu hút học trò từ khắp nơi tìm đến trường Huỳnh Cung để theo học. Trong giảng dạy, thầy Chu Văn An nổi bật với phương pháp nghiêm khắc nhưng tận tâm, kết hợp truyền đạt tri thức với rèn luyện đạo đức và nhân cách cho học trò. Ông không chỉ giúp các môn sinh hiểu biết sâu rộng mà còn khơi dậy ý thức trách nhiệm đối với nhân dân và đất nước, góp phần đào tạo nên những thế hệ trí thức ưu tú cho Đại Việt. Những giá trị giáo dục mà ông để lại không chỉ làm rạng danh ông thời bấy giờ mà còn trở thành di sản quý báu cho các thế hệ sau.

Theo Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, trường Huỳnh Cung dưới sự dẫn dắt của thầy Chu Văn An đã đào tạo nên nhiều học trò xuất sắc. Điển hình là trong kỳ thi năm 1314 dưới triều vua Trần Minh Tông, hai học trò của ông là Lê Quát và Phạm Sư Mạnh đã đỗ Thái học sinh – một danh hiệu cao quý thời bấy giờ. Sau này, cả hai đều trở thành những nhân tài quan trọng trong triều đình nhà Trần, với Lê Quát được thăng đến chức Thượng thư. Tình yêu nghề và sự tận tâm của Chu Văn An được thể hiện qua lối sống giản dị và sự kiên trì trong việc truyền dạy tri thức, đồng thời rèn luyện đạo đức cho học trò. Đối với ông, giáo dục không chỉ là việc truyền đạt kiến thức mà còn là một sứ mệnh cao cả, nhằm bồi đắp nhân cách, phẩm chất và tinh thần trách nhiệm đối với xã hội cho thế hệ trẻ. Chu Văn An luôn quan niệm rằng, người thầy không chỉ cần giỏi tri thức mà còn phải là tấm gương sáng về đạo đức và sự chính trực để học trò noi theo. Trong triết lý giáo dục của ông, tri thức và đạo đức là hai yếu tố không thể tách rời. Ông tin rằng tri thức chỉ thực sự có giá trị khi được gắn liền với lòng nhân ái, tinh thần chính trực và ý thức trách nhiệm đối với cộng đồng. Chính vì thế, Chu Văn An luôn đối xử công bằng với mọi học trò, không phân biệt giàu nghèo, đồng thời tạo điều kiện tốt nhất để họ phát triển toàn diện cả về trí tuệ lẫn đạo đức. Quan điểm giáo dục tiến bộ và đầy nhân văn của ông không chỉ làm rạng danh sự nghiệp giáo dục của bản thân mà còn để lại tầm ảnh hưởng sâu rộng, lâu dài trong lịch sử giáo dục Việt Nam.

Danh tiếng và uy tín của Chu Văn An lan tỏa khắp nơi, khiến ông được vua Trần Minh Tông tin tưởng giao trọng trách giữ chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám – cơ quan giáo dục cao nhất của triều đình. Việc đảm nhiệm vị trí này không chỉ khẳng định tài năng và đức độ của Chu Văn An mà còn minh chứng cho tầm ảnh hưởng to lớn của ông đối với nền giáo dục Đại Việt. Trong vai trò Tư nghiệp, Chu Văn An đã biên soạn bộ Tứ thư thuyết ước, một tài liệu cô đọng và dễ hiểu, tóm tắt những nội dung quan trọng từ bốn bộ sách kinh điển: Luận ngữ, Mạnh tử, Đại học, và Trung dung. Bộ sách này đã giúp học trò tiếp cận tri thức một cách hệ thống, hiệu quả, trở thành tài liệu giảng dạy quan trọng tại Quốc Tử Giám. Dưới sự dẫn dắt của ông, Quốc Tử Giám không chỉ là trung tâm đào tạo nhân tài mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc củng cố nền giáo dục quốc gia. Nhiều học trò xuất sắc của Chu Văn An, như Lê Quát và Phạm Sư Mạnh, đã trở thành những trụ cột quan trọng trong triều đình, góp phần xây dựng và bảo vệ đất nước. Đặc biệt, ông còn trực tiếp giảng dạy cho Thái tử Trần Vượng – sau này là vua Trần Hiến Tông. Theo Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú, Trần Hiến Tông được ca ngợi là một minh quân “không có việc làm lầm lỗi”, nhờ sự giáo dục bài bản và chính sách sáng suốt mà triều đại của ông đạt được sự ổn định, thịnh trị.

Chu Văn An không chỉ là một nhà giáo mẫu mực mà còn là biểu tượng cho tinh thần chính trực, không khoan nhượng trước cái xấu. Trong bối cảnh triều đình dưới thời vua Trần Dụ Tông rơi vào tình trạng rối ren, tham nhũng tràn lan, ông đã can đảm dâng Thất trảm sớ, yêu cầu xử lý bảy kẻ nịnh thần. Đây là hành động thể hiện tinh thần trách nhiệm cao cả và lòng yêu nước sâu sắc của một nhà Nho, người luôn đặt lợi ích quốc gia lên trên hết. Tuy nhiên, lời can gián thẳng thắn và quyết liệt của Chu Văn An đã không được vua Trần Dụ Tông chấp thuận. Trước sự bàng quan của triều đình đối với công cuộc cải cách, ông đã quyết định từ quan, rời bỏ chính trường để về sống ẩn dật tại núi Phượng Hoàng (Chí Linh, Hải Dương). Hành động rời bỏ quan trường của Chu Văn An không phải là sự chối bỏ trách nhiệm, mà là biểu hiện cao nhất của một con người trung thực, kiên định với lý tưởng sống. Sự chính trực và lòng yêu nước của ông đã trở thành nguồn cảm hứng lớn lao, khẳng định vị thế của ông không chỉ trong lĩnh vực giáo dục mà còn trong lịch sử chính trị và văn hóa Đại Việt.

Dù đã rời xa chốn quan trường, Chu Văn An vẫn tiếp tục sự nghiệp "trồng người" tại núi Phượng Hoàng. Tại đây, ông mở trường dạy học, nghiên cứu y học và sáng tác thơ ca, sống một cuộc đời thanh bạch, không màng danh lợi. Sự tận tụy và tinh thần cống hiến của ông đã tạo nên một hình mẫu lý tưởng về người thầy, truyền cảm hứng mạnh mẽ cho các thế hệ người Việt noi theo.

Di sản mà Chu Văn An để lại không chỉ là những thế hệ học trò xuất sắc hay các tác phẩm kinh điển, mà còn là tấm gương sáng về đạo đức, lòng yêu nước và trách nhiệm xã hội. Ông được tôn vinh như biểu tượng cho sự kết hợp hoàn hảo giữa tài năng, nhân cách và lý tưởng giáo dục. Những nguyên tắc mà ông đề ra, nhấn mạnh việc rèn luyện tri thức song song với phẩm chất đạo đức, vẫn giữ nguyên giá trị đối với nền giáo dục Việt Nam ngày nay. Sử sách ghi chép rằng, học trò của Chu Văn An, dù làm quan hay đạt được địa vị vinh hiển, đều kính trọng và biết ơn người thầy vĩ đại. Thậm chí, các đại thần triều đình khi đến thăm ông cũng hành lễ đầy kính cẩn. Các tác phẩm như Tiều Ẩn thi tập và Tứ thư thuyết ước của ông vẫn tiếp tục lan tỏa những giá trị tri thức và nhân văn, giúp hậu thế hiểu rõ hơn về tư tưởng, tinh thần và cống hiến của một nhà giáo vĩ đại.

***

Chu Văn An được hậu thế tôn vinh là “Vạn thế sư biểu” – Người thầy của muôn đời, không chỉ bởi những đóng góp to lớn trong lĩnh vực giáo dục, mà còn bởi ông là một tấm gương sáng về đạo đức, nhân cách và lòng yêu nước. Ông trở thành biểu tượng bất diệt của nền giáo dục Việt Nam, là nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho các thế hệ giáo viên và học sinh noi theo. Ngày nay, tên ông được ghi dấu qua những ngôi trường mang tên Chu Văn An trên khắp cả nước, và ngày giỗ của ông được tổ chức trọng thể, trở thành dịp để thế hệ sau tưởng nhớ và tri ân những giá trị cao đẹp mà ông đã để lại.

Không chỉ là một nhà giáo ưu tú và nhà Nho chính trực, Chu Văn An còn là biểu tượng trường tồn của lòng yêu nước và khát vọng về một xã hội công bằng, văn minh. Những giá trị mà ông xây dựng, từ đạo đức, tri thức đến tinh thần trách nhiệm, đã trở thành tài sản quý báu của dân tộc, tiếp tục soi sáng con đường giáo dục và văn hóa Việt Nam qua nhiều thế hệ. Tên tuổi và di sản của Chu Văn An là minh chứng sống động cho sự vĩ đại của một nhà giáo không chỉ giỏi nghề mà còn sống trọn vẹn vì đất nước và nhân dân. Ông là ngọn đuốc soi đường, khẳng định vai trò và sứ mệnh cao cả của người thầy trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước.

TS. NGUYỄN CẢNH CHƯƠNG