Nguồn cảm hứng cho thơ và tiểu thuyết từ xứ Thanh

Đồ họa: YÊN LAN

Tình đất, tình người

Tôi sinh ra và lớn lên ở Phú Yên mà thành hoàng đất này là cụ Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh người gốc Thanh Hóa. Và gần 1 thế kỷ qua, rất nhiều người xứ Thanh thành danh nơi đất Phú, mà nhà thơ - nhà báo Trần Mai Ninh, nhà thơ Hữu Loan, nhà thơ Trần Vũ Mai là tiêu biểu. Tình cảm tự nhiên ấy khiến đất và người xứ Thanh luôn gần gũi trong tôi, mang lại cho tôi nhiều cảm hứng khi về đây.

Cuối đông năm 2024 đầu xuân 2025, tôi cùng nhà thơ Nguyễn Quang Thiều - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam về Thanh Hóa tham dự Đại hội cơ sở Hội Nhà văn Việt Nam nhiệm kỳ XI (2025-2030) khu vực Bắc Trung Bộ. Lần này lòng chúng tôi hiện lên những ký ức đẹp đẽ khác. Tác giả Sự mất ngủ của lửa kể rằng thời trẻ ông yêu một người đẹp miền biển xứ Thanh, cuối tuần thường xuyên “nhảy xe” vào đây ở lại đêm trò chuyện với nàng thì ít mà với… cha nàng thì nhiều.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều yêu người, yêu cả những đặc sản xứ Thanh, nhất là vùng biển quê nhà người yêu. Nhớ nàng ông nhớ cả hương vị từng món ăn. Tất nhiên, nhà thơ họ Nguyễn làm rất nhiều thơ về mối tình không thành. Nói cách khác, người và đất này đã trở thành nguồn cảm hứng, năng lượng thi ca một thời của Nguyễn Quang Thiều. Người đẹp xứ Thanh ngày xưa là cô giáo về sau xuôi về phương Nam “mở cõi” lòng khác, để lại trong lòng nhà thơ quê Hà Tây nỗi tiếc nuối khôn nguôi.

Một đàn anh gần gũi với Nguyễn Quang Thiều thời làm Báo Văn nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam là Nguyễn Khắc Trường. Nhà văn quê gốc Thái Nguyên cũng đầy duyên nợ với Thanh Hóa. Sinh thời, trò chuyện với chúng tôi, ông nói rằng mình không có mối tình nào với các người đẹp xứ Thanh nhưng lại rất mê thắng cảnh, di tích văn hóa nơi này. Chính vùng đất đầy thăng trầm là nguồn tư liệu, cảm hứng, năng lượng chủ yếu cho ông viết nên thiên tiểu thuyết đời mình. Đó chính là Mảnh đất lắm người nhiều ma - một trong những tác phẩm thời hậu chiến hay nhất nền văn học đương đại nước ta.

Tên thật là Nguyễn Khắc Trường nhưng thời gian đầu cầm bút ông lấy bút danh Thao Trường. Đến năm 1990, khi trình làng tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma, ông mới chính thức lấy tên thật làm bút danh là Nguyễn Khắc Trường. Đây như một bước ngoặt chuyển mình từ bỏ lối viết cũ, đổi mới sáng tạo, và nhanh chóng tạo tiếng vang cũng như vị thế cho ông trong nền văn học Việt Nam hiện đại bằng tác phẩm này.

Nếu như bút danh Thao Trường và các tác phẩm của ông trước đây còn ít người biết thì bút danh Nguyễn Khắc Trường với tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma nhanh chóng gây tiếng vang mạnh mẽ, đưa ông trở thành một trong những cây bút văn xuôi hàng đầu. Tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma được dịch sang tiếng Pháp, chuyển thể thành phim truyền hình Đất và người càng gây ấn tượng sâu rộng trong đời sống văn học nghệ thuật. Với tư liệu và nguồn cảm hứng sáng tác nên Mảnh đất lắm người nhiều ma, có thể nói xứ Thanh đã “khai sinh” bút danh lừng lẫy Nguyễn Khắc Trường.

Đồ họa: YÊN LAN

Nguồn dữ liệu phong phú

Nhà văn Nguyễn Khắc Trường sinh thời hay tâm sự với đồng nghiệp rằng trong chúng ta có đến tám, chín mươi phần trăm có nguồn gốc từ nông dân. Điều ấy hoàn toàn đúng. Và tình yêu đối với làng quê và người nông dân luôn canh cánh trong lòng ông. Hễ có dịp là ông trở về quê mình hay ngược xuôi đây đó trên khắp các vùng nông thôn từ Bắc chí Nam để gặp gỡ trò chuyện với người nông dân. Ông cảm thấy mình mắc nợ họ. Một món nợ tự giác ăn sâu vào tâm thức. Ông muốn viết về người nông dân, viết về đời sống đằng sau lũy tre làng với bao hỉ nộ ái ố. Một sự thôi thúc tự nhiên từ tâm cảm của một cây bút đầy trách nhiệm.

Ý tưởng ấy đã giúp Nguyễn Khắc Trường xin ngừng trực ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội, lên đường làm phóng viên đi thực tế tại các tỉnh Bắc Thái, Thanh Hóa, Hải Dương suốt 3 tháng liền của năm 1988. Địa phương thu hút sự quan tâm của ông hơn cả là tỉnh Thanh Hóa.

Đặc biệt là 3 huyện Triệu Sơn, Thọ Xuân, Nga Sơn. Đây là những nơi bấy giờ đang có những sự việc gây xôn xao dư luận. Vừa làm ăn khấm khá nhưng 3 huyện này lại vừa có những câu chuyện liên quan tới sự mâu thuẫn, đố kỵ, tha hóa, tham ô, cửa quyền, trì trệ khá phức tạp. Cái đói giáp hạt đã trở nên ám ảnh người nông dân ngay cả những vùng trù phú. Ông đã dành nhiều thời gian thâm nhập tìm hiểu đời sống sinh hoạt, làm việc, tập tục văn hóa, cách ứng xử của người nông dân. Ông muốn biết căn nguyên của những mâu thuẫn bê bối gây chia rẽ, xuống cấp đạo đức, kiềm hãm sự phát triển của nông thôn.

Từ nguồn dữ liệu phong phú ở Thanh Hóa, Nguyễn Khắc Trường cảm thấy phóng sự không thể chuyển tải hết, mà cần đến trường thiên tiểu thuyết. Và ngay trong năm 1988, tác phẩm Mảnh đất lắm người nhiều ma đã được hoàn thành với gần 400 trang in. Cái đói giáp hạt từ người nông dân đã “ám” sang nhà văn. Tiểu thuyết mở đầu bằng câu: “Không dè cái đói giáp hạt này lại đủ móng vuốt nhảy xổ cả vào cái xóm Giếng Chùa, xóm vẫn quen đứng đầu về cái sang cái giàu toàn xã”. Cuối tác phẩm ông ghi: “Những ngày giáp hạt năm 1988”.

Cái xóm Giếng Chùa là hình ảnh thu nhỏ của nông thôn Việt Nam bấy giờ, trong đó các nhân vật chính sống với nhau hơn 40 năm, mà nổi bật là hình ảnh hai dòng họ Trịnh Bá và Vũ Đình hận thù và tranh đua ngày càng sâu đậm.

Những con người của hai dòng họ này như Vũ Đình Đại, Vũ Đình Phúc, Trịnh Bá Hoành, Trịnh Bá Thủ, Trịnh Bá Hàm luôn mâu thuẫn, thù hằn, tranh giành chức tước, âm mưu hại nhau cho đến các nhân vật như lão Quềnh, cô Son, cô thống Biệu… đã được nhà văn xây dựng thật ấn tượng từ tính cách đến ngôn ngữ, cách hành xử.

Cái xóm Giếng Chùa của Nguyễn Khắc Trường được kiến tạo thành công, điển hình cho nông thôn miền Bắc nước ta thập niên 80 của thế kỷ trước, giống như làng Hoàng Xá của Ngô Tất Tố hoặc làng Vũ Đại của Nam Cao đầu thế kỷ XX.

Tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường được trao Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1991. Đó cũng là năm tập thơ Sự mất ngủ của lửa của Nguyễn Quang Thiều được vinh danh bằng giải thưởng này. Tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma cũng đóng “vai chính” trong những tác phẩm của Nguyễn Khắc Trường được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2007.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều cho rằng: “Tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma là một tác phẩm đóng đinh vào nền văn học Việt Nam đương đại. Những gì ông viết trong tác phẩm này giống như một lời tiên tri về một thế giới chúng ta đang sống. Một thế giới người và ma lẫn lộn”.

Xuân Ất Tỵ 2025 là mùa xuân đầu tiên vắng bóng nhà văn Nguyễn Khắc Trường. Vì tuổi cao bệnh nặng ông đã qua đời hồi 11 giờ 40 ngày 2/10/2024 (tức ngày 30/8 năm Giáp Thìn), hưởng thọ 79 tuổi. Ngoài tài năng văn chương, nhà văn Nguyễn Khắc Trường còn là nhân cách đáng kính.

Như nhà thơ Nguyễn Quang Thiều chia sẻ: “Tôi có may mắn là chuyển về Báo Văn nghệ cùng ngày với ông và được làm việc với ông nhiều năm. Ông sống giản dị, trung thực. Người ta không tìm được những lời hoa mỹ, sáo mòn của ông trong cuộc sống hàng ngày. Đúng sai, hay dở luôn rành mạch trong con người ông. Nhiều lúc, ông như một tảng đá lớn mà khó ai có thể lay chuyển”.

PHAN HOÀNG