'Người thầy không lương' truyền dạy văn hóa Dao

Ở tuổi gần thất thập, Nghệ nhân ưu tú Bàn Đức Báo (ở tổ dân phố Chiểm, thị trấn Quân Chu, Đại Từ) vẫn miệt mài gìn giữ, trao truyền những giá trị văn hóa độc đáo của dân tộc Dao cho nhiều thế hệ người dân địa phương.

Dù đôi mắt đã có phần mờ đục, dáng đi không còn nhanh nhẹn như trước, nhưng giọng nói hào sảng của ông vẫn vang lên trong các lớp học dạy tiếng nói, chữ Dao. Suốt mấy mươi năm miệt mài với hành trình của mình, ông đúc kết: “Nếu các thế hệ sau này không được trao truyền, dân tộc Dao sẽ mất văn hóa.”

Trong ngôi nhà giản dị của gia đình ông Bàn Đức Báo có một gian rất đặc biệt, được ông trang trọng dành riêng để chứa những cuốn sách, tài liệu sưu tầm được về văn hóa của dân tộc Dao. Chỉ vào những cuốn sách cổ được gìn giữ cẩn thận, ông Báo chậm rãi kể về câu chuyện của mình và văn hóa dân tộc.

Sinh ra và lớn lên trong một gia đình người Dao truyền thống, từ nhỏ ông đã theo cha học và đọc thuộc lòng các cuốn sách giảng dạy về chữ Nôm Dao. Trong thời gian học, ông luôn chăm chỉ học hành, chăm chú lắng nghe bài giảng để nhận biết mặt chữ, các nét viết và ý nghĩa của các từ được dạy. Những lúc đi làm ruộng hay lên rừng, ông cũng mang theo sách, khi có thời gian rảnh rỗi là ông lại đem sách ra đọc và ghi nhớ các bài được dạy.

Thuở ấy, những người cùng lứa ông, ai cũng phải học để nói, viết thành thạo ngôn ngữ Dao. Người Dao dùng tiếng nói của dân tộc để giao tiếp với nhau, cùng nhau thực hiện các nghi lễ truyền thống như: lễ cấp sắc, tết nhảy, lễ hạ điền, lễ tơ hồng… Phụ nữ trong xóm ai nấy đều khéo léo, tự may những bộ trang phục rực rỡ.

Lớn lên cùng bản sắc Dao nên tình yêu với văn hóa của cộng đồng mình ngày càng lớn dần trong ông Báo. Khi hơn 20 tuổi, ông đã tìm đến các cụ thông thạo chữ Nôm Dao để học thêm chữ và các bài thực hành nghi lễ. Vừa học, ông vừa sưu tầm, tìm đọc sách, rồi chép lại. Đến nay, ông đang cất giữ gần 30 cuốn sách chữ Nôm Dao cổ như: Nhân chi sơ, Ấu học và Sơ khai, Tích thời hiền văn, Minh tâm...

Từ số sách này, ông đã sao chép toàn bộ lại, rồi đóng quyển cẩn thận để lưu giữ cho đời sau. Cùng với việc sao chép giữ gìn những cuốn sách của người Dao, ông còn là một trong số ít người Dao ở địa phương có thể thực hiện thành thạo nghi lễ cúng bái trong các dịp lễ, Tết của dân tộc như: lễ thanh minh, cơm mới, cấp sắc, tết nhảy, lễ tơ hồng, lễ hạ điền, thượng điền...

Càng tìm hiểu kỹ, ông Báo càng nhận thấy văn hóa của dân tộc mình rất đa dạng, bản sắc của từng nhánh Dao cũng tương đối phong phú, mỗi nhóm đều có những nét đặc trưng, rồi cùng cộng hưởng để tạo nên bức tranh văn hóa đặc sắc với nhiều giá trị độc đáo.

Tuy nhiên, một điều khiến ông luôn trăn trở đó là nhịp sống hiện đại đang khiến văn hóa đồng bào dân tộc Dao dần mai một. Vì thế, việc giữ gìn, xây dựng và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc ngày càng trở nên cấp bách.

"Dù không còn tiện dụng như tiếng phổ thông, nhưng trong các nghi lễ người Dao vẫn cần sử dụng tiếng nói, chữ viết của dân tộc”. Với suy nghĩ đó, ngay từ những năm 1980, ông Báo đã vận động đàn ông trong xóm cùng học chữ Nôm Dao với mình để tự thực hiện các bài cúng lễ trong gia đình.

Sau này, với mong muốn giữ gìn những giá trị truyền thống, ông đã mở các lớp dạy chữ Dao miễn phí ngay tại nhà. Học trò của ông cũng đủ lứa tuổi, từ già đến trẻ, để người học dễ dàng tiếp thu, ông phân chia ra theo trình độ của từng người để dạy những nội dung khác nhau. Trước tiên là dạy chữ, những người đã biết chữ thì ông dạy các kiến thức về văn hóa Dao.

Đến nay, ông Báo đã dạy được hơn 30 học viên đọc thông, viết thạo chữ Dao và các nghi lễ của người Dao, những nét đặc trưng văn hóa Dao, các lễ nghi truyền thống, cách mặc trang phục của dân tộc.

Trong các lớp học, mỗi người một trình độ khác nhau, người tiếp thu nhanh, người tiếp thu chậm, người học được ít, người học được nhiều... nhưng ông Báo luôn nhiệt tình, tỉ mỉ chỉ dạy từng ly từng tý. Nhiều học trò lâu năm của ông nay cũng đã trở thành người truyền dạy văn hóa Dao cho cộng đồng.

Cùng với việc mở lớp truyền dạy văn hóa Dao, ông Bàn Đức Báo còn đứng ra thành lập Hội Nghệ nhân dân gian xã Quân Chu (nay là thị trấn Quân Chu) để tập hợp những người yêu thích văn hóa Dao, tạo sân chơi cho bà con cùng sinh hoạt, trao đổi, học hỏi lẫn nhau. Từ đó thắp lên “ngọn lửa” tình yêu cho con em đối với văn hóa đồng bào dân tộc Dao, để văn hóa Dao ngày càng lan tỏa.

Được coi là người “đức cao vọng trọng” trong cộng đồng người Dao ở địa phương, nhưng trong gần 70 năm cuộc đời, điều khiến ông Báo tự hào nhất là bản thân góp phần gìn giữ và truyền bá văn hóa Dao cho cộng đồng.

Bởi vậy, khi thấy những học trò ham học hỏi, bất kể lúc nào ông Báo cũng sẵn sàng truyền dạy tiếng nói, chữ viết, văn hóa của dân tộc Dao. Ngày thường, ông năng trò chuyện với tất cả mọi người.

Khi thì nhắc người già làm gương cho con cháu, căn dặn lũ trẻ nhớ về nguồn cội truyền thống, lúc thì khuyên người trẻ học văn hóa, tham gia sinh hoạt trong các câu lạc bộ của cộng đồng người Dao…

Nhìn thấy những nét văn hóa của dân tộc Dao ngày càng được nhiều người yêu quý, tìm hiểu, ông Báo thấy tâm huyết của mình đã được đền đáp.

Ông Báo tâm sự, điều ông mong mỏi là những người mang dòng máu dân tộc Dao đều có nhận thức để trưởng thành nên người, có tấm lòng nhớ tới tổ tiên của mình, nâng cao nhận thức giữ gìn văn hóa dân tộc.

Với những việc làm ý nghĩa, những đóng góp không nhỏ cho công tác bảo tồn chữ viết cổ và phong tục tập quán của người Dao nhiều năm qua, Nghệ nhân ưu tú Bàn Đức Báo xứng đáng được ghi nhận, tôn vinh.

TNĐT