'Nghịch lý' trong ngành than đá ở Trung Quốc

(Ảnh: AFP)

Trong nửa đầu năm 2025, Trung Quốc đưa vào vận hành thêm 21 GW công suất nhiệt điện than - mức cao nhất cho nửa đầu năm kể từ 2016, theo báo cáo công bố ngày 25/8 của Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Không khí Sạch (CREA) và Global Energy Monitor (GEM). Thế nhưng, tỷ trọng điện than trong cơ cấu phát điện vẫn tiếp tục đi xuống.

Tăng công suất trước khi đạt đỉnh phát thải

Làn sóng xây dựng nhà máy nhiệt điện than - dự kiến nâng thêm khoảng 80 GW trong năm 2025 - bắt nguồn từ giai đoạn 2022-2023. Khi đó, mỗi tuần, Trung Quốc phê duyệt trung bình hai dự án mới, tương đương hơn 100 GW mỗi năm, để kịp thời ứng phó tình trạng thiếu điện.

CREA nhận định, hệ quả của “làn sóng” phê duyệt này có thể kéo dài tới 2026-2027 nếu không có biện pháp kiểm soát chặt chẽ. Riêng nửa đầu 2025, tổng công suất các dự án khởi công, hoặc tái khởi động đã lên tới 46 GW - xấp xỉ toàn bộ công suất điện than của Hàn Quốc.

Liệu điều này có làm chững lại quá trình chuyển đổi năng lượng? CREA cho rằng không. Chỉ riêng trong năm 2025, Trung Quốc có thể lắp đặt gần 500 GW điện gió và điện mặt trời. Dù các nhà máy than vẫn phải hoạt động ở mức thấp (năm 2024 chỉ vận hành khoảng 57% công suất), nhưng quy mô triển khai năng lượng sạch hiện nay được đánh giá là “chưa từng có trong lịch sử”.

Việc Trung Quốc đặt mục tiêu đạt đỉnh phát thải CO₂ trước năm 2030 khiến nhiều nhà đầu tư xem giai đoạn trước 2030 là “cơ hội vàng” để xây dựng thêm nhà máy than, trước khi chính sách siết chặt hơn.

Sản lượng điện than dần sụt giảm

Thực tế, dù nhiều nhà máy mới đi vào hoạt động, sản lượng điện từ than đã giảm và được dự báo sẽ tiếp tục giảm khi năng lượng tái tạo phát triển mạnh.

Theo chuyên gia khí hậu - năng lượng Cédric Philibert, cựu thành viên Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA): “Điện gió và điện mặt trời đang tăng trưởng đủ nhanh để đáp ứng nhu cầu điện ngày càng lớn của Trung Quốc - một xu thế không thể đảo ngược”.

Cụ thể, trong nửa đầu năm 2025, sản lượng điện mặt trời tăng 20%, điện gió tăng 10,6%, trong khi nhu cầu điện cả nước chỉ tăng 3,7%. Kết quả là sản lượng điện than giảm cả về giá trị tuyệt đối, kéo tỷ trọng điện than trong cơ cấu phát điện xuống còn 51%, so với 73% vào năm 2016.

Chuyên gia Christian de Perthuis, sáng lập Chương trình Kinh tế Khí hậu, nhận xét: “Nhờ đầu tư mạnh vào điện mặt trời, điện gió, hệ thống lưu trữ, cùng thủy điện và điện hạt nhân, Trung Quốc nay có thể đưa vào lưới lượng điện ít phát thải gấp 3 lần so với 10 năm trước. Điều này giúp đẩy nhanh quá trình điện hóa, đặc biệt trong lĩnh vực giao thông, mà không làm gia tăng lượng phát thải”.

Ít nhà máy nhiệt điện than bị đóng cửa

Chuyên gia năng lượng Cédric Philibert nhận định: Trong tương lai, các nhà máy nhiệt điện than ở Trung Quốc sẽ chỉ đóng vai trò hỗ trợ cho hệ thống năng lượng tái tạo, giống như cách châu Âu sử dụng khí đốt. Tỷ trọng điện than, theo ông, sẽ dần giảm mạnh, chỉ còn khoảng 2-10% trong tổng sản lượng điện.

Nhưng thực tế hiện nay lại khác. Trong 6 tháng đầu năm 2025, Trung Quốc mới chỉ dừng hoạt động 1 GW công suất điện than. Để kịp đạt mục tiêu trong Kế hoạch 5 năm lần thứ 14, nước này cần đóng thêm khoảng 13 GW từ nay đến cuối năm. Điều này đặt ra câu hỏi: Vì sao tiến độ đóng cửa lại chậm, trong khi phần lớn các nhà máy vẫn hoạt động có lãi?

Ông Philibert cho rằng, tốc độ phát triển quá nhanh của điện mặt trời và điện gió - vốn đã chiếm 26% cơ cấu điện năng Trung Quốc trong nửa đầu năm 2025 - có thể khiến Bắc Kinh lo ngại về độ ổn định của hệ thống điện trên lãnh thổ rộng lớn. Ngoài ra, việc đóng cửa nhà máy còn liên quan đến bài toán việc làm, và không loại trừ những xung đột lợi ích giữa trung ương và địa phương.

Trong khi đó, dù Trung Quốc đang xây tới 29 nhà máy điện hạt nhân, điện hạt nhân hiện chỉ đóng góp dưới 5% trong tổng cơ cấu điện.

Than đá - không chỉ để phát điện

Ở Trung Quốc, than đá không chỉ phục vụ sản xuất điện. Khi sản lượng điện than giảm, nhu cầu than trong các lĩnh vực khác cũng chịu ảnh hưởng, đặc biệt là do ngành xây dựng chững lại - vốn tiêu thụ nhiều thép và xi măng, những sản phẩm dựa chủ yếu vào than.

Ngược lại, một số ngành khác lại duy trì nhu cầu cao. Ở nhiều quốc gia, khai thác nhựa, amoniac cho phân bón hay hydro phụ thuộc vào dầu khí; nhưng ở Trung Quốc, các sản phẩm này lại chủ yếu dựa vào than, do nước này thiếu trữ lượng dầu khí.

Kết quả là, mức giảm tiêu thụ than trong lĩnh vực điện một phần được bù đắp bởi các ngành công nghiệp khác. Theo ông Philibert, Trung Quốc có thể đi theo quỹ đạo giống Mỹ và châu Âu - nơi than dần bị thay thế - nhưng ông cảnh báo sẽ còn những “điểm nóng” về than ở các nước khác như Indonesia và Việt Nam.

Trung Quốc - Trung tâm của cuộc chiến chống biến đổi khí hậu

Trong vài tháng tới, Trung Quốc dự kiến công bố các mục tiêu năng lượng và phát thải mới trong Kế hoạch 5 năm lần thứ 15 (2026-2030). Chủ tịch Tập Cận Bình hồi tháng 4 từng hứa sẽ công bố chi tiết cam kết cho giai đoạn 2035 trước thềm hội nghị COP30 tại Belém, Brazil vào tháng 11.

Theo ông Philibert, dù là quốc gia phát thải lớn nhất thế giới, Trung Quốc vẫn là một trong những bên tích cực nhất trên bàn đàm phán khí hậu. “Trung Quốc thường nhượng bộ vào phút chót để thỏa thuận không đổ vỡ”, ông nói, đồng thời nhấn mạnh vai trò của Bắc Kinh trong việc thuyết phục các nước khó thỏa hiệp như Ấn Độ hay các nhà xuất khẩu dầu mỏ ở Trung Đông - bởi “không ai muốn đối đầu trực diện với Trung Quốc”.

Về tốc độ chuyển đổi, ông Philibert khẳng định: “Trung Quốc đang đi trước hầu hết các mục tiêu, ngoại trừ hạt nhân; riêng năng lượng tái tạo đã vượt trước kế hoạch ít nhất 5 năm”. Bắc Kinh nhận thức rõ biến đổi khí hậu đe dọa nước này không kém ô nhiễm môi trường, đặc biệt với nông nghiệp, và đã biến chuyển dịch năng lượng thành trụ cột chiến lược công nghiệp. Nhờ vậy, Trung Quốc hiện dẫn đầu thế giới về điện mặt trời, xe điện và pin.

Chuyên gia Christian de Perthuis bổ sung rằng Trung Quốc đã phát tín hiệu rõ ràng về việc tăng tốc quá trình giảm phát thải carbon. Theo ông, đây vừa là chiến lược đối trọng trước xu hướng ưu tiên nhiên liệu hóa thạch của ông Trump, vừa là cách để mở rộng ảnh hưởng thương mại tại châu Á, đặc biệt trong các lĩnh vực điện khí hóa giao thông và hạ tầng năng lượng tái tạo.

Nh.Thạch

AFP