Nghe ông 'Tư lúa mùa' kể chuyện

Hành trình của ông là một câu chuyện ngược dòng đầy tâm huyết, không chỉ nhằm bảo tồn những giống lúa quý mà còn khôi phục lại những giá trị văn hóa không chia rời với mảnh đất xóm Cù Là - một địa danh nổi tiếng gắn liền với nhà văn Sơn Nam.

Lưu giữ giá trị văn hóa

Trong tiết trời nắng gay gắt, ông Lê Quốc Việt (hay còn gọi Tư Việt, Tư lúa mùa) ở khu phố Minh Phú, xã Châu Thành, tỉnh An Giang vẫn ra đồng thăm lúa. Hôm chúng tôi đến, gặp công nhân đang cặm cụi nhổ cỏ, vệ sinh ruộng để chuẩn bị cấy lúa. Ông bảo, hiện đang trồng 2 giống mới nhập từ Thái Lan là Hom Mali và nếp gốc tím.

Ông Tư Việt thăm ruộng lúa mùa của mình. Ảnh: HÒA HỘI

Ngoài ra, năm nay ông cũng thử nghiệm 2 giống mới ở miền Bắc gồm Nếp cái hoa vàng và giống Séng cù.

Ông Tư Việt năm nay 61 tuổi, có nước da rám nắng, luôn nở nụ cười hiền hậu. Ông giản dị, chất phác, gắn bó với đồng ruộng từ nhỏ. Ẩn sau vẻ ngoài giản dị ấy là một tâm hồn nặng lòng với di sản cha ông để lại. “Từ xa xưa, ông bà đã trồng lúa mùa, giờ tôi muốn thông qua việc trồng lúa mùa để giới thiệu về văn hóa lúa mùa”, ông Tư Việt cười hiền nói.

Diện tích 3 ha của trang trại được ông Tư Việt rào kín, tạo thành một không gian đa dạng các loại cỏ cây trên bờ, cá tôm dưới nước và dung dưỡng cả chim, chuột, rùa, rắn. Còn gian nhà lớn của trang trại lúa mùa Tư Việt được dành để trưng bày những nông cụ qua các thời kỳ canh tác, gần như cái gì liên quan tới lúa mùa đều có mặt như: nọc cấy, lưỡi hái, vó, cối xay bột, máy tuốt lúa…

Theo ông Tư Việt, xưa ông bà trồng lúa ít tác động đến môi trường, tôn trọng tự nhiên. Nó khác hoàn toàn với việc canh tác một năm 3 vụ lúa không cho đất nghỉ như hiện nay. Muốn cho gạo sạch, lúa khỏe thì phải có đất khỏe. Đất khỏe thì phải bảo vệ các loài côn trùng có ích, điều này ông bà ta đã làm được. Đây chính là hình thức canh tác thuận theo tự nhiên với giá trị bền vững mà ông bà đã làm nhưng chưa lý giải được bằng khoa học.

Cái tên “Tư lúa mùa” mà người ta vẫn hay gọi ông, không chỉ biệt danh mà chính là con đường ông đã chọn. Con đường đầy chông gai và khác biệt hoàn toàn với xu hướng phát triển nông nghiệp hiện đại. Khi khắp nơi người ta chạy theo lúa cao sản, lúa ngắn ngày để tăng năng suất thì ông lại kiên định với lúa mùa dài ngày, chỉ trồng một vụ mỗi năm.

Nhiều người đã nói ông “khùng” vì điều này, thế nhưng, bất chấp những khó khăn cùng lời bàn tán, ông Tư Việt vẫn miệt mài theo đuổi mục tiêu của mình. Ông thậm chí đã bán hai miếng ruộng (0,2 ha) để lấy tiền đầu tư vào khu bảo tồn lúa mùa này.

Đối với ông, việc trồng lúa mùa không chỉ đơn thuần sản xuất mà còn để lưu giữ những giá trị văn hóa đã dần mai một. Ông muốn người khác được chứng kiến, trải nghiệm, hiểu về quy trình, cách thức trồng lúa mùa truyền thống.

Ðánh thức giá trị xưa cũ

Văn hóa lúa mùa mà ông Tư Việt muốn bảo tồn gồm kỹ thuật canh tác và những gì liên quan đến con người, đến nhịp sống, kể cả mối quan hệ với thiên nhiên. Từ những nông cụ thô sơ như phảng phát cỏ, nọc cấy lúa, hay lưỡi hái để gặt lúa. Đến tình làng nghĩa xóm sâu nặng, những ngày bà con vần công làm giúp nhau, một nét văn hóa đẹp mà giờ đây đã dần bị thay thế bởi máy móc, tiền bạc.

Đặc biệt, ông còn muốn giữ gìn tri thức bản địa - những kiến thức ông bà ta đã đúc kết được từ cách ứng xử với tự nhiên với thời tiết. Điển hình như cách nhận biết thời tiết qua những cơn gió, đám mây hay hiểu được đời sống quang cảm của cây lúa. Lúa mùa có nhiều điều bất ngờ mà không phải ai cũng hiểu được.

Chẳng hạn, ông Tư Việt giải thích rằng hầu hết các giống lúa mùa đều phản ứng quang cảm, chỉ trổ bông khi ngày ngắn (thời điểm gió bấc về). Điều này khác hoàn toàn với lúa cao sản, vốn trổ bông theo đủ số giờ nắng.

Khách trải nghiệm thu hoạch lúa mùa tại trang trại Tư Việt. Ảnh: NVCC

Những ký ức về lúa mùa trong ông luôn sống động. Ông Tư Việt kể về những hạt gạo cứng cơm ngày xưa, không chỉ dùng để nấu cơm mà còn là nguyên liệu truyền cảm hứng cho hàng trăm loại bánh dân gian ra đời.

Ông nhớ về lời bà ngoại dặn dùng nước vo gạo rửa mặt để da trắng đẹp hay món nước cơm lúa mùa có thể nuôi lớn con người. Một hệ sinh thái lúa mùa trọn vẹn, nơi có chuột đồng béo tròn, có cá lóc nướng trui, ốc hấp sả và cả tiếng ếch nhái, ễnh ương hợp xướng mỗi khi mưa xuống, đồng nổi nước.

Theo ông Tư Việt, đời sống của con người ở miền Tây hơn 300 năm qua gắn liền với lúa mùa. Cách thức người dân trồng lúa mùa cũng là cách thức ứng xử với tự nhiên. “Sự thay đổi tự nhiên thế nào thì người dân lựa chọn giống lúa mùa thích ứng như thế, một nét văn hóa độc đáo. Ước mơ của tôi là bảo tồn văn hóa lúa mùa”, ông Tư Việt nói.

Để thực hiện ước mơ bảo tồn của mình, ông Tư Việt đã bắt đầu sưu tầm các giống lúa mùa từ năm 2008. Ông sưu tầm giống lúa mùa ở vùng An Biên, An Minh (An Giang), giống hương lài, Nàng thơm sưu tầm ở Long An… Ông còn tìm đến Viện Nghiên cứu Phát triển ĐBSCL (MDI) của Trường Đại học Cần Thơ, một trong những nơi nơi lưu giữ ngân hàng giống ở Việt Nam.

Với mỗi giống, ông xin khoảng 100 hạt, sau đó tự mình cấy hái để nhân giống, phục tráng. Năm 2017, ông bắt đầu xây dựng trang trại “Văn hóa lúa mùa”, với những khu đất chuyên trồng các giống lúa mùa từng phổ biến một thời nhưng nay dần biến mất trên ruộng vì năng suất, giá trị kinh tế không bằng giống lúa lai.

Thu hoạch lúa mùa tại trang trại Tư Việt. Ảnh: NVCC

Đến nay, ông đã phục hồi được hơn 40 giống lúa mùa, trong đó có những giống quý như Ba Bụi, Chim Rơi, Móng Chim, Tàu Hương, TV1 (Tư Việt 1), TV2... đều mang thương hiệu “Tư lúa mùa”. Một trong những đóng góp lớn nhất của ông Tư Việt là hợp tác với MDI vào năm 2023, ông đã cùng MDI trồng 850 giống lúa.

Các giống lúa này được trồng để phục tráng, sau đó nộp lại để lưu trữ vĩnh viễn ở ngân hàng hạt giống toàn cầu Svalbard Global Seed Vault tại Na Uy. Đây là một ngân hàng hạt giống được thành lập để đề phòng các mối đe dọa do chiến tranh, thiên tai, bảo tồn nguồn lương thực của nhân loại.

Hòa Hội