Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Phú Hiệp: Lan tỏa tinh thần quan họ cổ

BẮC GIANG - Những ngày này, làng Thổ Hà, xã Vân Hà (thị xã Việt Yên) ngập tràn không khí tất bật chuẩn bị cho mẻ hàng Tết Ất Tỵ. Từ sáng sớm đến chiều muộn, nhịp sống hối hả lan tỏa khắp nơi, trên bến dưới thuyền, người xe nhộn nhịp đôi bờ sông Cầu. Những con ngõ nhỏ hẹp, chỉ vừa đủ cho một chiếc xe máy lách qua, sâu hun hút, ràn rạt giàn phơi bánh tráng dọc bờ tường. Lối dẫn vào nhà Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Nguyễn Phú Hiệp cũng là một con ngõ dốc, dài và sâu như chính nét đặc trưng của làng quê này.

Ngõ và ngõ, nhà và nhà. Ngõ cũng được đánh số, mặt đường chính cửa hàng, cửa hiệu như phố. Ai chưa từng biết chút ít về Thổ Hà trước khi đến đây sẽ lấy làm ngạc nhiên vì dân làng có thể sinh sống hết đời này sang đời khác trong một không gian có phần như bức bí, chật chội đến như vậy. Cũng như sẽ rất khó để cắt nghĩa vì sao dân ca quan họ - viên ngọc di sản văn hóa phi vật thể vang danh thế giới lại được nuôi dưỡng, gọt giũa từ lâu đời và tiếp tục tỏa sáng ở đây.

Hơn 30 năm nghiên cứu, sưu tầm, truyền dạy quan họ cổ

Nguyễn Phú Hiệp, người con của làng quê Thổ Hà năm nay đã ngoại lục tuần. Ông là một trong số những gương mặt tiêu biểu xuất hiện trong chương trình “Hồ Chí Minh - Hành trình khát vọng 2024” do Ban Tuyên giáo T.Ư phối hợp với Đài Truyền hình Việt Nam tổ chức nhằm tôn vinh những điển hình tiêu biểu toàn quốc trong học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh.

NNND Nguyễn Phú Hiệp.

Để được góp mặt ở chương trình này, hơn 30 năm qua, Nguyễn Phú Hiệp có cống hiến đặc biệt trong việc giữ gìn và phát huy di sản quan họ - di sản văn hóa phi vật thể ở loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian. Là người đứng đầu Câu lạc bộ (CLB) Quan họ Thổ Hà, ông thường xuyên cùng các thành viên tổ chức các buổi sinh hoạt để tập luyện, duy trì lối “chơi” quan họ truyền thống, tổ chức hát canh theo lối cổ. Từ chiếu quan họ làng, ông trực tiếp tham gia biểu diễn, trình diễn quan họ cổ ở nhiều chương trình theo các đoàn ngoại giao, giao lưu văn hóa do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức ở các nước châu Âu, Trung Quốc, Nhật Bản…

Bằng niềm đam mê, tâm huyết và trách nhiệm, ông chủ trì nhiều lớp truyền dạy quan họ cho học sinh, sinh viên, thanh niên địa phương. Vào dịp lễ hội truyền thống của quê hương, ông và thành viên CLB tham gia liên hoan tiếng hát quan họ thường niên, tổ chức các canh hát trong chùa theo lề lối cổ, các canh hát thuyền trên sông Cầu phục vụ nhân dân và du khách. Nguyễn Phú Hiệp còn đóng góp tích cực vào thực hiện các đề án của ngành văn hóa, thể thao, du lịch tỉnh để bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa tỉnh Bắc Giang. Ông được mời làm cố vấn chuyên môn, thành viên ban giám khảo trong các cuộc thi quan họ; cộng tác giảng dạy quan họ tại Trường Trung cấp Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh.

Với những cống hiến đặc biệt xuất sắc trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản quan họ, năm 2015, ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú”. Năm 2022, Chủ tịch nước trao tặng ông danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân”; năm 2023 được Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Giang tặng danh hiệu “Công dân Bắc Giang ưu tú”.

Trọng tình trọng nghĩa

Thời trẻ, Nguyễn Phú Hiệp có vóc dáng thư sinh, thậm chí hơi gầy gò; mùa xuân này, bước vào tuổi 63 ông vẫn giữ được dáng vẻ nho nhã, cách nói chuyện hóm hỉnh, có duyên. Qua cách ông say sưa trò chuyện về quan họ thấy toát lên một trái tim thiết tha yêu cuộc sống, yêu ca hát. Ông luôn tự hào về làng quê của mình, nhấn đi nhấn lại rằng không chỉ riêng ông mà tất cả người dân Thổ Hà đều yêu quan họ và những người yêu quan họ đều như vậy. Ông không quên nhắc tôi rằng lâu nay người ta vẫn có chút nhầm lẫn khi mặc định liền anh, liền chị quan họ là không được yêu nhau, không được lấy nhau. Sự thực thì chỉ liền anh, liền chị ở hai làng có kết chạ (kết nghĩa) với nhau vì tuân theo những giao ước hết sức nghiêm ngặt và coi nhau như ruột thịt mà không lấy nhau thôi.

CLB Quan họ Thổ Hà.

Như bao chàng trai lớn lên ở làng quê ven sông Cầu, đến tuổi nhập ngũ, năm 1982 ông lên đường thực hiện nghĩa vụ quân sự và xuất ngũ trở về địa phương hai năm sau đó. Sinh ra giữa miền quan họ, từ nhỏ cuộc sống của ông thấm đẫm trong những làn điệu dân ca trữ tình, mộc mạc, thân thương. Ông bắt đầu góp nhặt các hạt nhân có lòng yêu say quan họ thành một đội chủ yếu là nam giới, tự tập luyện với nhau. Thấy vậy, dân làng rất ủng hộ và tin tưởng.

Đội quan họ Thổ Hà hình thành nhờ sự bảo trợ về tinh thần của Hội Người cao tuổi thôn từ đó. Để duy trì hoạt động có bài bản hơn, ông cùng các thành viên tiếp tục vận động các thành viên nữ tham gia đội; ngày 26/3/1989, CLB Quan họ Thổ Hà chính thức ra mắt dân làng. Hiện nay CLB thường xuyên có 20 thành viên ở nhiều lứa tuổi tham gia sinh hoạt đều đặn và khoảng 10 người sinh hoạt không liên tục do điều kiện công việc hoặc đang đi học xa. Để mọi thành viên tham gia sinh hoạt được đầy đủ, CLB quyết định dời lịch sinh hoạt định kỳ từ thứ Năm sang thứ Bảy hằng tuần.

Nâng niu tinh hoa văn hóa quê hương

Thời điểm đất nước, quê hương bước vào giai đoạn chuyển mình, CLB Quan họ Thổ Hà ra đời đã đánh thức các làng quan họ xung quanh. Nhờ có sự đầu tư tập luyện, duy trì hoạt động khá nền nếp mà các liền anh, liền chị ở Thổ Hà thường hay được cử đi biểu diễn và giành nhiều giải cao ở hội diễn văn nghệ các cấp.

Trước đây, Nguyễn Phú Hiệp chỉ đam mê đi hát, đem lời ca tiếng hát lan tỏa đến cộng đồng. Được dân làng hưởng ứng, khích lệ, nhất là được các cụ cao niên ủng hộ càng thôi thúc ông thêm say mê, dày công nghiên cứu, sưu tầm, ghi chép lại các làn điệu quan họ cổ. Đến nay, ông đã sưu tầm, ghi chép lại khoảng 400 lời quan họ cổ.

NNND Nguyễn Phú Hiệp kể, cho đến khi quan họ được UNESCO vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, ông tự nhận mình chỉ là một người “ham chơi” quan họ, mong muốn lan tỏa đến nhiều người tình yêu và niềm đam mê đó. Khi được sang Pháp trực tiếp trình diễn và giới thiệu về quan họ trước các bạn quốc tế, ông mới thực sự thấy được giá trị lớn lao và tự hào về báu vật văn hóa tinh thần của quê hương. Từ đó, ông tư duy lại, dụng công tìm hiểu kỹ hơn, sâu sắc hơn để tự mình cắt nghĩa vì sao quan họ lại được trân trọng và tôn vinh như vậy.

Làng Thổ Hà qua bao biến cố lịch sử vẫn giữ được gần như nguyên vẹn không gian, hồn cốt của một làng quê Bắc bộ xưa. Người ở xa đến có cảm giác làng bức bí, chật chội song nó mang trong mình nét đẹp văn hóa lâu đời. Ở làng quê này, dù quanh năm tất bật với nghề làm mỳ, làm bánh đa nem truyền thống, nấu rượu, chăn nuôi, chạy chợ… thì các liền anh, liền chị vẫn giữ gìn và nâng niu quan họ - tinh hoa văn hóa của quê hương tựa như máu thịt.

Trước sự xáo trộn mọi sinh hoạt đời thường do lối sống hiện đại, NNND Nguyễn Phú Hiệp có một niềm tin rằng cái hay, cái đẹp, tinh hoa của văn hóa quan họ vẫn được các thế hệ lưu giữ, truyền thừa từ đời này sang đời khác. Với ông, việc bảo tồn văn hóa quan họ cũng cần linh hoạt, phù hợp với thực tế cuộc sống. Truyền dạy quan họ không đơn thuần chỉ là truyền dạy lời ca, giai điệu hay kỹ thuật biểu diễn mà phải làm sao để con cháu hiểu được cái nguyên gốc của quan họ, đó là trọng nghĩa tình, yêu con người, yêu quê hương, đất nước, yêu cái hay cái đẹp, bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau; rằng nghệ thuật quan họ luôn thấm đẫm hơi thở của cuộc sống.

Kim Hiếu