Nga - phương Tây: Cuộc trao đổi tù nhân lịch sử

Những “con cá lớn”

Hầu như tất cả tù nhân được trao trao từ cả hai phía trong đợt này đều bị bắt với cáo buộc gián điệp. Và, trong số đó có những tù nhân được đặc biệt quan tâm, có giá trị cao trong cuộc mặc cả giữa hai bên.

Trong số các tù nhân được trao trả cho phía Mỹ, đáng chú ý nhất có phóng viên Evan Gershkovich của tờ Wall Street Journal. Một số công dân nước ngoài khác bị giam giữ tại Nga và nhiều tù nhân chính trị Nga cũng đã được trả tự do. Cuộc trao đổi diễn ra tại sân bay Ankara. Thổ Nhĩ Kỳ ngày 1/8 trong một hoạt động phức tạp, trong đó các máy bay đến và đi từ nhiều quốc gia.

Sân bay Ankara, Thổ Nhĩ Kỳ trước thời điểm hai bên tiến hành trao đổi tù nhân.

Trong số những người trở về Nga có sát thủ Vadim Krasikov, người đã bị giam giữ tại một nhà tù Đức từ năm 2019 vì tội giết một người Chechnya lưu vong ở Berlin. Ngoài ra, một số điệp viên “bất hợp pháp” Nga hoạt động bí mật bị bắt ở Na Uy và Slovenia cũng được trao đổi, cùng với những người Nga bị giam giữ vì tội hình sự tại các nhà tù Mỹ.

Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đích thân gặp gỡ các tù nhân Nga bằng một buổi tiếp đón trên thảm đỏ tại sân bay Vnukovo của Moscow cùng với các vệ sĩ Điện Kremlin trong bộ quân phục chỉnh tề. Ông Putin, người đã đích thân vận động để Krasikov được đưa vào thỏa thuận, đã ôm sát thủ khi anh ta xuống máy bay. Ông cũng trao tặng những bó hoa cho gia đình điệp viên GRU Pavel Rubtsov, người đã đóng giả làm nhà báo trước khi bị bắt ở Ba Lan vào năm 2022.

Tổng thống Nga Putin chào đón ông Vadim Krasikov.

Trong số những người được Nga trả tự do có Gershkovich, cựu lính thủy đánh bộ Mỹ Paul Whelan và nhà báo mang hai quốc tịch Mỹ-Nga Alsu Kurmasheva. Ngay sau khi họ được trả tự do, Chính phủ Mỹ đã công bố bức ảnh đầu tiên của 3 người đang cầm cờ Mỹ.

Tổng thống Joe Biden và Phó Tổng thống Kamala Harris, ứng cử viên của đảng Dân chủ cho cuộc bầu cử tổng thống năm 2024, đã đích thân tiếp đón nhà báo Gershkovich và những tù nhân được trả tự do khác khi họ đến căn cứ Andrews vào tối 1/8.

Chính trị gia đối lập người Nga Ilya Yashin và một số nhân vật đối lập khác cũng được trả tự do, bao gồm chính trị gia hai quốc tịch Anh-Nga Vladimir Kara-Murza và 3 người từng làm điều phối viên khu vực cho lãnh đạo phe đối lập Alexei Navalny (đã chết trong tù vào đầu năm nay). Kira Yarmysh, người phát ngôn của góa phụ Yulia Navalnaya, cho biết trên X rằng bà Harris đã gọi điện cho bà Navalnaya “để thảo luận về cuộc trao đổi và bày tỏ sự ủng hộ của bà”.

Sớm ngày 2/8, Thủ tướng Đức Olaf Scholz đã gặp một số tù nhân được trả tự do. Ông cho biết “lo sợ cho sức khỏe và thậm chí là tính mạng của họ”. Phát biểu tại sân bay Cologne, ông Scholz khẳng định rằng việc trao đổi tù nhân là “quyết định đúng đắn và nếu bạn còn bất kỳ nghi ngờ nào, bạn sẽ mất chúng sau khi nói chuyện với những người hiện đã được tự do”.

Thỏa thuận trao đổi tù nhân đã được hình thành sau nhiều tháng đàm phán giữa nhiều quốc gia và được thực hiện trong bí mật tuyệt đối, với địa điểm và thành phần chính xác của cuộc trao đổi không được công khai cho đến phút cuối. Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Jake Sullivan nói với các phóng viên rằng cuộc trao đổi tù nhân dự kiến sẽ bao gồm cả lãnh đạo đối lập Nga Alexei Navalny trước khi ông này qua đời vào tháng 2/2024. Vào ngày qua đời, ông đã gặp mẹ của Gershkovich và cho biết ông vẫn thấy một con đường phía trước cho thỏa thuận này.

Mỹ đã nỗ lực trong nhiều tháng để cố gắng giải thoát Gershkovich, người đã bị bắt vào tháng 3/2023 khi đang đưa tin tại thành phố Ekaterinburg và bị kết án 16 năm tù vì tội gián điệp vào tháng 6/2024. Nhiều nhà quan sát đã liên kết vụ bắt giữ Gershkovich với chính sách của Nga về việc bắt giữ con tin, nhằm mục đích gia tăng áp lực lên các nước phương Tây để thả các điệp viên người Nga.

Tổng thống Mỹ Joe Biden chào đón ông Paul Whelan.

Tổng thống Putin từ lâu đã nói rõ ông luôn cởi mở với việc trao đổi tù nhân, nhưng nhấn mạnh rằng Krasikov là mục tiêu số 1 của mình. Ông Putin rất quan tâm về việc đưa Krasikov trở về và đó là một điển hình cho chính sách “không bỏ rơi người dân của mình” của nước Nga. Ông Putin đã nói với các tù nhân Nga trở về rằng Điện Kremlin “không quên các bạn một phút nào” và nói rằng tất cả những người tham gia nghĩa vụ quân sự sẽ nhận được các giải thưởng nhà nước.

Để Krasikov được trao trả cho phía Nga, Mỹ phải thuyết phục Đức thả một người đã bắn chết một người Chechnya lưu vong tại một công viên ở Berlin 5 năm trước. Các thỏa thuận khung của thỏa thuận trao đổi tù nhân đã được thống nhất vào tháng 2/2024, có thể bao gồm Gershkovich và Navalny, ở phía ngược lại là Krasikov, nhưng cuộc trao đổi đã bị hủy bỏ sau cái chết đột ngột của Navalny.

Hành trình đàm phán kéo dài

Phải mất nhiều tháng đàm phán khéo léo và phức tạp để đưa thỏa thuận trở lại đúng hướng. “Thỏa thuận giúp điều này trở nên khả thi là một kỳ tích của ngoại giao và tình bạn”, Tổng thống Mỹ Biden phát biểu tại Nhà Trắng cùng với gia đình của những người được thả. Trong một tuyên bố riêng, ông cảm ơn Đức, Ba Lan, Slovenia, Na Uy và Thổ Nhĩ Kỳ vì đã giúp đưa thỏa thuận lại với nhau. “Họ đã đưa ra những quyết định táo bạo và dũng cảm”, ông Biden nói.

Tờ Wall Street Journal đưa tin rằng, 1 giờ trước khi ông Biden hủy một sự kiện vận động tranh cử tổng thống năm 2024, ông đã gọi điện cho Thủ tướng Slovenia để đảm bảo ân xá cho 2 điệp viên Nga bị kết án để thỏa thuận được tiến hành.

Steffen Hebestreit, người phát ngôn của Thủ tướng Đức cho biết việc thả sát thủ Krasikov không phải là một quyết định dễ dàng, nhưng cuối cùng được coi là một sự hy sinh xứng đáng. Ông cho biết: “Lợi ích của nhà nước trong việc thi hành án tù đối với một sát thủ bị kết án đã được cân nhắc so với quyền tự do, sức khỏe thể chất và - trong một số trường hợp - cuối cùng là mạng sống của những người bị giam giữ ở Nga”.

Chính quyền của Tổng thống Biden rất vui mừng khi cuối cùng đã đảm bảo được việc thả Gershkovich. Giá trị của Gershkovich nằm ở chỗ vụ bắt giữ ông ta đã đe dọa trở thành một “quả bóng chính trị” ở Mỹ. Trong cuộc tranh luận giữ hai ứng cử viên tổng thống vào tháng 6/2024, ông Donald Trump đã tuyên bố rằng sẽ ngay lập tức giúp nhà báo này được thả nếu ông thắng cử. Nhưng, khi thỏa thuận được hình thành, nó nhanh chóng trở thành vấn đề của nhiều người hơn là chỉ riêng nhà báo bị giam giữ.

Còn tù nhân Paul Whelan đã bị kết án 16 năm tù vì tội gián điệp vào năm 2020. Ông ta luôn khẳng định mình vô tội và gia đình đã thúc đẩy trong nhiều năm để đưa ông vào một cuộc trao đổi. Kurmasheva, một nhà báo người Mỹ gốc Nga của Đài phát thanh châu Âu Tự do/Đài phát thanh Tự do, có trụ sở tại Prague, bị bắt khi đến Nga vì lý do gia đình. Rico Krieger, một bác sĩ người Đức đã bị kết án tử hình ở Belarus sau một phiên tòa xét xử kín về tội danh khủng bố, cũng đã được thả theo một phần của thỏa thuận. Chi tiết về vụ án của Krieger chỉ mới được công khai gần đây. Ông ta đã xuất hiện trên truyền hình nhà nước Belarus vào tuần trước, cầu xin chính quyền Đức can thiệp vào vụ án của mình.

Một số tù nhân chính trị Nga đã được trả tự do trong cuộc trao đổi bao gồm Yashin, một trong những nhà lãnh đạo đối lập nổi tiếng nhất của Nga, người đã bị kết án 8 năm rưỡi tù vào cuối năm 2022 vì chống đối chiến dịch quân sự của Nga ở Ukraine. Kara-Murza, một công dân hai quốc tịch Anh-Nga và là tiếng nói đối lập lâu năm, đã bị kết án 25 năm tù vì tội phản quốc, cũng đã được trả tự do.

Đối với những người Nga được trả tự do, một cuộc sống lưu vong đang chờ đợi họ. Người phát ngôn của Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết ông hy vọng những người này sẽ tránh xa nước Nga trong tương lai. Dmitry Medvedev - Phó Chủ tịch Hội đồng An ninh Liên bang Nga gọi những người Nga được trả tự do là “kẻ phản bội” và khuyến nghị họ nên “ẩn náu trong các chương trình bảo vệ nhân chứng”.

Nhà báo Evan Gershkovich (bìa trái).

Những cuộc trao đổi tù nhân trong quá khứ

Lịch sử trao đổi tù nhân giữa Nga (trước đây là Liên Xô) và phương Tây bắt đầu vào một buổi sáng lạnh lẽo tháng 2/1962, khi 2 nhóm người tụ tập ở 2 đầu cây cầu Glienicke ngăn cách Tây và Đông Berlin. Một bên, họ mặc áo choàng của cảnh sát quân sự Mỹ; bên kia đội mũ lông do Liên Xô cấp. Điệp viên Nga Rudolf Abel đi bộ qua cầu về phía Liên Xô; phi công Mỹ Gary Powers, bị bắt ở Liên Xô, đi ngang qua anh ta về phía Tây Đức.

Cuộc trao đổi đó là một trong những cuộc trao đổi thường xuyên đầu tiên giữa Liên Xô và phương Tây. Hoạt động này vẫn tiếp tục ngay cả sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, với một cuộc trao đổi lớn vào năm 2010 liên quan đến 10 điệp viên Nga bị bắt ở Mỹ đổi lấy 4 người Nga bị buộc tội làm gián điệp cho phương Tây, trong một cuộc trao đổi diễn ra tại sân bay Vienna.

Trên bề mặt, cuộc trao đổi hôm 1/8/2024 có một số điểm tương đồng với cuộc trao đổi Abel-Powers cách đây 62 năm. Một mặt, hôm 1/8 đánh dấu sự trở lại Moscow của một số "người bất hợp pháp", những người, giống như Abel, đã dành nhiều năm đóng giả làm công dân nước ngoài ở phương Tây trong khi vẫn làm gián điệp cho Moscow. Mặt khác là nhà báo Evan Gershkovich và cựu lính thủy đánh bộ Mỹ Paul Whelan, cả hai đều bị bỏ tù ở Nga vì tội gián điệp.

Tuy nhiên, trên thực tế, cuộc trao đổi này rất khác so với các cuộc trao đổi gián điệp trong Chiến tranh Lạnh và không chỉ vì quy mô của nó. Nhưng, cuộc trao đổi hôm 1/8 khó có thể là cuộc trao đổi giữa những chiến binh tình báo giống hệt nhau. Phương Tây đã có động thái tìm kiếm sự trả tự do cho một số chính trị gia đối lập người Nga, những người bị bỏ tù vì chỉ trích chiến dịch quân sự của Nga ở Ukraine. Ngay cả cái nhìn thoáng qua về tiểu sử của những người được trao đổi cũng cho thấy cuộc trao đổi này khác biệt. Các nhà báo, chính trị gia đối lập và những người đã vi phạm luật phản quốc của Nga đã được trao đổi.

An Châu (Tổng hợp)