Mô hình hoạt động nào cho các sàn giao dịch khoa học và công nghệ?

Các sàn giao dịch phải chọn cho mình mô hình hoạt động thích hợp và hiệu quả. Ảnh minh họa: TL

Giao dịch công nghệ (technology exchange) hay chuyển giao công nghệ (technology transfer) là quá trình chuyển giao kiến thức, phát minh, thiết kế, vật liệu, phần mềm và chuyên môn kỹ thuật từ cá nhân hoặc tổ chức này sang cá nhân hoặc tổ chức khác với mục tiêu biến những khám phá và phát minh khoa học thành các sản phẩm và dịch vụ mới mang lại lợi ích cho xã hội. Sàn giao dịch công nghệ là một phần trong hệ sinh thái giao dịch khoa học và công nghệ vốn có phạm vi rộng lớn hơn và đóng vai trò như cánh tay nối dài giữa nghiên cứu - sản xuất - thị trường.

Trước năm 2025, nước ta đã có 22 sàn giao dịch công nghệ, trong đó Techport (Ho Chi Minh City Technology Exchange) đã đi vào hoạt động cùng các sàn trực thuộc địa phương, công ty, và các sàn chuyển giao công nghệ FDI cùng các trung tâm phối hợp nghiên cứu triển khai (R&D), thêm vào đó sàn khu vực Hanoi Technology Exchange cũng dự kiến đi vào hoạt động trong năm 2026. Vào tháng 11 tới đây, Sàn Giao dịch khoa học và công nghệ quốc gia do Bộ Khoa học và Công nghệ thành lập hồi tháng 6-2025 sẽ đi vào hoạt động. Trên thực tế, đây mới là giai đoạn manh nha với tỷ lệ thương mại hóa sáng chế chỉ vào khoảng 0,1% so với mức trung bình 5% toàn cầu. Vấn đề là các sàn giao dịch phải chọn cho mình mô hình hoạt động sao cho thích hợp và hiệu quả.

Ở Trung Quốc, năm 1993 Sàn Giao dịch công nghệ Thượng Hải (STEX) ra đời, tập trung vào việc giao dịch các thành tựu khoa học và công nghệ ở nước này. STEX kết nối giữa các viện nghiên cứu, doanh nghiệp và nhà đầu tư, hỗ trợ xác minh giao dịch, thanh toán một cửa, tư vấn pháp lý và trở thành trung tâm thúc đẩy đổi mới sáng tạo tại vùng đồng bằng sông Dương Tử. Trước khi STEX nâng cấp vào năm 2020, nhiều sàn giao dịch công nghệ chuyên ngành khác trong vùng cũng đã ra đời, trong đó có Sàn Chứng khoán công nghệ STAR Market (2019) tại Thượng Hải, được mệnh danh là Sàn Nasdaq Trung Quốc vì hoạt động theo mô hình NASDAQ Intellectual Property Exchange (IPXI) ở Mỹ.

Cấu trúc và mô hình hoạt động các sàn giao dịch công nghệ tùy theo trình độ cùng định hướng phát triển kinh tế của mỗi nước, phương cách tổ chức của chủ đầu tư, và tùy thuộc rất lớn vào nhu cầu theo từng giai đoạn của thị trường bản xứ hay quốc tế. Hệ thống sàn công nghệ của Mỹ đã ra đời rất sớm, mà điển hình là tại Thung lũng Silicon vốn được coi là kinh đô công nghệ của thế giới.

Singapore là một thí dụ điển hình trong việc xây dựng một môi trường trao đổi công nghệ năng động một cách chiến lược và hiệu quả, nhắm đến hệ sinh thái giao dịch công nghệ số hiện đại, đặc biệt trong lĩnh vực tài sản kỹ thuật số, blockchain và fintech. Và, thành công của Singapore bắt nguồn từ sự hỗ trợ mạnh mẽ của chính phủ, chính sách sở hữu trí tuệ rõ ràng, các viện nghiên cứu đẳng cấp thế giới, và trọng tâm rõ ràng là xây dựng một nền kinh tế tri thức, lấy đổi mới sáng tạo làm động lực.

Thị trường khoa học và công nghệ rất lớn, rất đa dạng nên các mô hình thành công thường nhắm vào các nội dung chuyển giao cụ thể, như Licensing hay chủ sở hữu tài sản trí tuệ (IP) cấp giấy phép cho một bên khác sử dụng công nghệ, bằng sáng chế, bản quyền hoặc nhãn hiệu của họ. Có thể thấy các hình thức như Joint Ventures (JVs) hay Liên doanh khi nhiều bên hợp tác nguồn lực công nghệ để tạo ra một pháp nhân mới. Spin-offs và Start-ups bao gồm các công ty con hay công ty khởi nghiệp nhằm để thương mại hóa một công nghệ được phát triển trong một tổ chức hiện có như trường đại học hoặc phòng thí nghiệm của doanh nghiệp.

Consortium là hình thức nhiều tổ chức cùng nhau tiến hành nghiên cứu hoặc phát triển một công nghệ cụ thể, bằng việc chia sẻ tài nguyên, rủi ro và cả quyền sở hữu tài sản trí tuệ trên thành quả. Trong khi đó Contract Research & Development là một thứ thỏa thuận nghiên cứu và phát triển nhắm đến một công nghệ, sản phẩm hay dịch vụ cụ thể, diễn ra giữa một tổ chức hay doanh nghiệp có nhu cầu với một phòng thí nghiệm hay viện nghiên cứu có năng lực, và kết quả cùng IP trong trường hợp này thường thuộc về bên ủy thác. Cuối cùng, phải kể đến một phân khúc khác của thị trường giao dịch khoa học và công nghệ là dịch vụ Open Innovation tìm kiếm những ý tưởng xuất hiện đâu đó trong dân gian hay cộng đồng, và giới thiệu cho những nơi có nhu cầu cùng khả năng đầu tư phát triển. Việc giới thiệu thường được thực hiện công khai trên sàn giao dịch.

Đông Nam Á là một khu vực năng động với nhiều quốc gia đạt được những bước tiến đáng kể trong trao đổi khoa học và công nghệ. Và, trong khi Singapore đã trở thành chuẩn mực, các thị trường như Việt Nam, Malaysia, Thái Lan và Indonesia đang nhanh chóng nâng cao năng lực và tạo ra nền tảng màu mỡ hơn cho hoạt động giao dịch khoa học và công nghệ. Malaysia tập trung mạnh vào việc phát triển nền kinh tế số và hệ sinh thái khởi nghiệp công nghệ. Thái Lan đang tích cực vượt ra ngoài sản xuất truyền thống và du lịch, hướng đến nền kinh tế dựa trên giá trị công nghệ. Và Indonesia tự hào là nền kinh tế số lớn nhất Đông Nam Á đang tập trung vào Internet để đưa đất nước vào lộ trình “Xây dựng Indonesia 4.0”. Sàn giao dịch Khoa học và Công nghệ nước ta ra đời trong bối cảnh này được kỳ vọng là khởi đầu cho một cuộc cách mạng khoa học công nghệ đúng nghĩa.

Anh Vũ