Lý luận - phê bình: Không thể đứng ngoài dòng chảy sáng tạo

Khen nhiều, chê ít

Những năm gần đây, đời sống văn học, nghệ thuật Việt Nam đang có nhiều chuyển động đáng chú ý. Các tác phẩm thuộc nhiều thể loại từ thơ ca, truyện ngắn, tiểu thuyết đến hội họa, điện ảnh, sân khấu, âm nhạc… xuất hiện với tần suất cao, phong phú về hình thức, đa dạng về nội dung. Tuy nhiên, điều đáng nói là tốc độ phát triển của lý luận, phê bình lại có phần chậm hơn so với thực tiễn sáng tác.

Các loại hình nghệ thuật như điện ảnh, sân khấu... rất cần tiếng nói của các nhà phê bình văn học, nghệ thuật.

Có thể nói, phê bình văn học, nghệ thuật hiện nay đang trong tình trạng thiếu hụt cả về lực lượng chuyên môn, tính học thuật lẫn khả năng tạo ảnh hưởng tới công chúng.

Một trong những vấn đề nổi bật là tình trạng "khen nhiều, chê ít", hoặc "né tránh phê bình thật", khiến các bài viết thường mang tính cảm tính, nặng về mô tả mà thiếu phân tích. Nhiều bài phê bình chỉ dừng lại ở mức giới thiệu tác phẩm thay vì làm sáng rõ giá trị tư tưởng, thẩm mỹ và kỹ thuật của tác phẩm đó. Không ít hiện tượng trong văn học, nghệ thuật dù gây tranh cãi trong dư luận vẫn chưa được giới phê bình lý giải một cách thấu đáo, có hệ thống, chưa nói là né tránh.

PGS.TS Nguyễn Văn Dân - nguyên Phó Viện trưởng Viện Thông tin Khoa học xã hội (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) cho rằng, còn những hạn chế trong cả lĩnh vực nghiên cứu lẫn ứng dụng.

“Trong lĩnh vực phê bình văn học - nghệ thuật, các nhà phê bình còn ít sử dụng lý luận. Phê bình vẫn chủ yếu vận dụng trực giác và cảm hứng để khen chê là chính. Chính kiểu phê bình khen chê đang có nguy cơ biến thành “phê bình tán dóc”. Sở dĩ “phê bình tán dóc” vẫn được nhiều người thích là vì nó có thể khuấy động đời sống văn chương, nhưng về khả năng thúc đẩy văn học nghệ thuật phát triển thì còn là câu hỏi bỏ ngỏ” - PGS.TS Nguyễn Văn Dân nêu.

Còn trong lĩnh vực phê bình điện ảnh, PGS.TS Phan Thị Bích Hà cho rằng hiện nay xu hướng trong phê bình điện ảnh còn né những vấn đề gai góc, các bài viết giới thiệu phim là chính và khen ngợi cho an toàn… Bà Hà cho rằng công tác lý luận phê bình đôi khi xem như "khung thành bỏ trống".

Đổi mới cách tiếp cận

Theo PGS.TS Phan Trọng Thưởng - nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương, đội ngũ phê bình thực thụ của chúng ta đang thưa vắng dần, mai một dần. Ở lĩnh vực văn học vốn được xem là có đội ngũ đông đảo hơn cả cũng chỉ có thể lác đác kể tên vài người.

Hàng năm, Hội Nhà văn Việt Nam đều xét kết nạp hội viên cũng như xét tác phẩm trao giải thưởng, tuy nhiên số lượng các tác giả, tác phẩm mảng lý luận phê bình chiếm một số lượng rất khiêm tốn so với chuyên ngành thơ, văn xuôi.

PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ - Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương từng nhận định, đội ngũ lý luận phê bình văn học nghệ thuật nhìn chung còn thụ động, ngại va chạm, thiếu tính chiến đấu, tính định hướng, thiếu những bài viết kịp thời và sắc sảo trước những vấn đề, hiện tượng mà xã hội và giới chuyên môn quan tâm. Ông cho rằng phải đầu tư đúng mức các nguồn lực, nhất là chế độ, chính sách lương, phụ cấp, nhuận bút… cho hoạt động lý luận phê bình văn học nghệ thuật, từ đó củng cố, xây dựng, phát triển đội ngũ lý luận phê bình một cách toàn diện, mạnh mẽ.

Một số ý kiến chuyên gia cũng cho rằng, để nâng cao chất lượng phê bình, cần đổi mới cách tiếp cận, mở rộng sang các lĩnh vực liên ngành, kết nối với thực tiễn sáng tác và tiêu dùng nghệ thuật. Những vấn đề như toàn cầu hóa văn hóa, sáng tác số, trí tuệ nhân tạo... đòi hỏi người làm phê bình phải được trang bị kiến thức đa chiều, không chỉ bó hẹp trong khuôn khổ truyền thống.

Hoạt động phê bình trong giới trẻ cũng nên được khuyến khích thông qua các cuộc thi viết, nhóm học thuật độc lập hay câu lạc bộ phê bình tại các trường đại học. Đồng thời, cần có sự vào cuộc mạnh mẽ của các hội nghề nghiệp và cơ quan quản lý nhằm tổ chức diễn đàn học thuật, tôn vinh các nhà phê bình xuất sắc và kiến tạo cơ chế hỗ trợ lâu dài.

TS Bùi Thế Đức - Ủy viên Hội đồng Lý luận Trung ương, nhấn mạnh cần xây dựng chính sách đặc thù đối với văn hóa, văn học, nghệ thuật nói chung và công tác lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật nói riêng phù hợp với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Phát huy vai trò song hành của công tác lý luận, phê bình với sáng tác văn học, nghệ thuật vì lý luận, phê bình tác động đến sáng tác và ngược lại sáng tác là cơ sở để lý luận, phê bình tồn tại, phát triển.

“Với tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, công tác lý luận, phê bình cần chỉ ra, góp phần khắc phục tình trạng có một số văn nghệ sĩ còn xa rời những vấn đề lớn của đất nước. Các bộ, ngành chức năng cần xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng, quy hoạch, sử dụng lực lượng làm công tác lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật trên cơ sở xây dựng cơ chế chính sách đặc thù với đội ngũ làm công tác này” - TS Bùi Thế Đức chỉ rõ.

Phạm Sỹ