Luật Thúc đẩy AI của Nhật Bản: Cân bằng giữa đổi mới và trách nhiệm

Tìm lại vị thế dẫn đầu công nghệ

Trong nhiều năm qua, Nhật Bản - quốc gia từng nổi tiếng về robot và tự động hóa - lại bị đánh giá là “chậm chân” trong cuộc đua AI toàn cầu. Theo khảo sát của Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật (METI), hơn 40% doanh nghiệp Nhật Bản chưa có kế hoạch cụ thể để triển khai AI trong hoạt động sản xuất hoặc quản lý.

Với tư cách là thành viên của nhóm G7, Nhật Bản đã chủ trì “Hiroshima AI Process” vào năm 2023 - sáng kiến nhằm xây dựng chuẩn mực quốc tế về quản trị AI. Từ nền tảng đó, Luật Thúc đẩy AI được Quốc hội thông qua vào tháng 5/2025, được xem như bước đi cụ thể hóa cam kết của Tokyo trong việc bảo đảm AI được sử dụng “vì con người và xã hội”.

Luật “mềm” để khuyến khích

Luật Thúc đẩy AI hướng đến hai mục tiêu lớn: thúc đẩy nghiên cứu, phát triển và ứng dụng công nghệ AI như một trụ cột của tăng trưởng kinh tế; giảm thiểu rủi ro, bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm xã hội trong việc sử dụng AI.

Luật Thúc đẩy AI được Hạ viện Nhật Bản thông qua hồi tháng 5/2025. Nguồn: Nikkei Asia

Khác với mô hình “kiểm soát” mà Liên minh châu Âu đang theo đuổi, luật của Nhật Bản mang tính “thúc đẩy” nhiều hơn, tập trung vào hướng dẫn, khuyến khích và hỗ trợ, hơn là ban hành các quy định mang tính chế tài.

Thay vào đó, nếu có hành vi vi phạm liên quan quyền riêng tư, vi phạm bản quyền, hoặc sai phạm khác, sẽ tham chiếu quy định của các luật hiện hành (Luật Bản quyền, Luật An ninh mạng, Luật Dữ liệu cá nhân, Luật Hình sự).

Những nội dung cơ bản

Thành lập Ban Chỉ đạo chiến lược AI: một trong những nội dung cơ bản của luật là quy định về việc thành lập Ban Chỉ đạo chiến lược AI (AI Strategy Headquarters) trực thuộc Văn phòng Thủ tướng, nhằm phối hợp chính sách giữa các bộ, ngành; bên cạnh đó, Chính phủ được yêu cầu soạn thảo và cập nhật định kỳ Kế hoạch Cơ bản về AI (AI Basic Plan), trong đó nêu rõ mục tiêu nghiên cứu, đầu tư, và ứng dụng AI trong từng giai đoạn.

Hỗ trợ nghiên cứu, hạ tầng và nhân lực: Luật đề xuất loạt biện pháp hỗ trợ phát triển công nghệ, bao gồm: đầu tư vào nghiên cứu cơ bản và phát triển ứng dụng AI; xây dựng hạ tầng dữ liệu, siêu máy tính và mạng lưới kết nối; hỗ trợ đào tạo nhân lực và nâng cao kỹ năng số cho người lao động; khuyến khích hợp tác công - tư và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực AI.

Quản lý rủi ro và khuyến nghị đạo đức: mặc dù không đặt ra hình phạt hành chính hay hình sự mới, Luật AI trao cho Chính phủ quyền: yêu cầu các tổ chức, doanh nghiệp hợp tác khi xảy ra sự cố AI gây ảnh hưởng đến xã hội; công khai tên doanh nghiệp nếu bị phát hiện sử dụng AI vào mục đích xấu như tạo deepfake, tung tin sai lệch hoặc vi phạm bản quyền; đưa ra khuyến nghị và cảnh báo công khai nhằm bảo vệ người tiêu dùng và môi trường thông tin.

Cách tiếp cận này phản ánh truyền thống “quản trị bằng hướng dẫn” (regulation by guidance) của Nhật Bản, nhấn mạnh sự đồng thuận và uy tín xã hội thay vì trừng phạt pháp lý cứng rắn.

Kỳ vọng và ý nghĩa

Với Luật mới, Nhật Bản coi AI là “công nghệ trọng điểm quốc gia”. Điều này giúp Nhật Bản định hình lại chiến lược công nghiệp trong kỷ nguyên số. Chính phủ kỳ vọng luật mới sẽ khơi dậy làn sóng đầu tư vào các lĩnh vực như sản xuất thông minh, y tế, giáo dục và hành chính công - nơi AI có thể tạo ra giá trị gia tăng cao. Luật sẽ giúp Nhật Bản thu hẹp khoảng cách công nghệ với Mỹ và châu Âu, đồng thời mở ra cơ hội cho doanh nghiệp nhỏ và vừa tham gia chuỗi giá trị toàn cầu.

Bên cạnh đó, một trong những rào cản lớn nhất của việc triển khai ứng dụng AI là tâm lý thiếu niềm tin. Các sự cố từ thông tin sai lệch đến xâm phạm quyền riêng tư khiến người dân lo ngại. Luật mới, với nguyên tắc “minh bạch, có trách nhiệm và hướng đến con người”, được kỳ vọng sẽ tạo nền tảng pháp lý để củng cố niềm tin xã hội vào công nghệ.

Lằn ranh mong manh

Dù được đánh giá tích cực, Luật Thúc đẩy AI vẫn đối mặt với một số hạn chế.

Thứ nhất, tính ràng buộc pháp lý còn yếu. Vì là luật “thúc đẩy”, Luật này tránh tạo ra nghĩa vụ để không làm chùn bước các công ty sáng tạo hoặc startup chất lượng. Luật “mềm” giúp giảm rào cản pháp lý và chi phí tuân thủ ban đầu. Nhưng điều này cũng dẫn đến khả năng thiếu lực răn đe trong trường hợp vi phạm nghiêm trọng. Việc chỉ áp dụng các luật hiện hành đôi khi không đủ nhanh, đầy đủ, hoặc rõ ràng để xử lý các hành vi mới xuất hiện từ AI tạo sinh, deepfake, phân biệt đối xử mô hình. Một số tiếng nói trong giới chuyên môn lo ngại rằng nếu Nhật Bản không xây dựng các chế tài mạnh hơn và giám sát thực thi chặt chẽ, mô hình này sẽ trở nên dễ bị lợi dụng, và sản phẩm AI của Nhật có thể gặp khó khi thâm nhập các thị trường có quy định nghiêm ngặt như EU.

Thứ hai, hiệu quả thực thi phụ thuộc vào mức độ phối hợp giữa các cơ quan. Nhật Bản vốn có bộ máy hành chính phức tạp, việc phân bổ thẩm quyền giữa các bộ, ngành trong lĩnh vực công nghệ mới có thể gây chồng chéo, làm chậm tiến độ triển khai.

Thứ ba, cần cân bằng giữa đổi mới và bảo vệ quyền con người. Luật hiện chưa quy định cụ thể về quyền của cá nhân khi bị AI gây thiệt hại (chẳng hạn sai sót trong chẩn đoán y tế hay vi phạm quyền riêng tư). Điều này đòi hỏi các văn bản hướng dẫn chi tiết hơn trong tương lai.

Chính phủ Nhật Bản dự kiến sẽ công bố Kế hoạch Cơ bản về AI đầu tiên vào đầu năm 2026, trong đó xác định các lĩnh vực ưu tiên, nguồn ngân sách và cơ chế phối hợp liên ngành. Đồng thời, Tokyo sẽ tiếp tục làm việc với các đối tác G7 và OECD để hài hòa hóa tiêu chuẩn quốc tế về minh bạch, bảo mật và quản lý rủi ro của AI.

Giới chuyên gia dự đoán, trong vài năm tới, Nhật Bản có thể xem xét sửa đổi hoặc bổ sung luật để quy định cụ thể hơn về “AI nguy cơ cao”, tương tự hướng tiếp cận của EU nhằm bảo đảm an toàn trong những lĩnh vực nhạy cảm như y tế, tài chính và an ninh quốc gia.

Dù vẫn còn nhiều thách thức về thực thi và giám sát, đạo luật mới thể hiện tầm nhìn của Nhật Bản về một tương lai AI vì con người, minh bạch, có trách nhiệm và an toàn với một mô hình quản trị mềm mại nhưng không kém phần hiệu quả, phản ánh đúng triết lý quản trị của đất nước mặt trời mọc trong thời đại số.

Đạt Quốc