Lễ hội của gia đình, tình thân và cội nguồn

Một nghi thức trong Tết Nhảy của người Dao

Tết Nhảy, lễ hội thiêng liêng nhất trong năm của họ, không chỉ là một nghi lễ tâm linh, mà còn là dịp để các gia đình, dòng họ tụ họp, thắt chặt tình thân, củng cố mối liên kết giữa các thế hệ. Đây là ngày hội của sự hòa quyện giữa con người và thần linh, giữa quá khứ và hiện tại, là lời nhắc nhở về cội nguồn, về những giá trị tinh thần được truyền nối qua từng thế hệ.

Biểu tượng tình thân gia đình người Dao

Người Dao chủ yếu sinh sống tại các huyện cũ như Mường Lát, Ngọc Lặc và Cẩm Thủy, tuy chiếm tỷ lệ dân số khiêm tốn - chỉ khoảng gần 3% trong vùng núi Tây Thanh Hóa, nhưng văn hóa và phong tục tập quán lại có những nét độc đáo, riêng biệt, trở thành báu vật tinh thần quý giá.

Tết Nhảy được coi là nghi lễ trọng đại nhất, là dịp để bà con Dao quần chẹt và Dao đỏ tưởng nhớ, tri ân trời đất, các vị thần linh và tổ tiên đã che chở cho bản làng có cuộc sống bình yên, no đủ.

Ông Phùng Quang Du, người có uy tín trong cộng đồng người Dao ở khu phố Hạ Sơn, xã Ngọc Lặc, tỉnh Thanh Hóa, đồng thời là một trong những tác giả tham gia biên soạn bộ sách chữ Nôm “Dao Thanh Hóa” 9 tập, chia sẻ: “Tết Nhảy là lúc các gia đình sum họp, thắt chặt tình thân, tưởng nhớ tổ tiên, ông bà. Mỗi lần tổ chức Tết Nhảy, tôi cảm nhận được sức sống mãnh liệt của văn hóa Dao, sự gắn bó của cộng đồng với truyền thống”.

Nguồn gốc Tết Nhảy gắn liền với câu chuyện thiên di huyền thoại của tổ tiên người Dao. Truyền thuyết kể rằng, các cụ đã vượt qua biển Đông gian nan, phải đối mặt với bão tố dữ dội, có thuyền bị chìm, thuyền bị trôi dạt, và chính trong giây phút nguy hiểm ấy, hai ông Tặng Xị và Phiềng Tặng Ụi đã cầu khấn trời đất, Long Vương phù hộ. Khi được cứu thoát, tổ tiên người Dao thề sẽ lập lễ hội Tết Nhảy để tạ ơn các vị thần linh. Từ đó, nghi lễ được duy trì, phát triển trở thành biểu tượng văn hóa thiêng liêng của đồng bào.

Tết Nhảy diễn ra trong hai tháng cuối năm âm lịch, khi tiết trời se lạnh và hoa đào, hoa mơ bắt đầu hé nụ, mang đến cảm giác khởi đầu một mùa xuân mới. Đây là thời khắc mà các gia đình, dòng họ quây quần cùng nhau chuẩn bị chu đáo để tổ chức nghi lễ thiêng kéo dài ba ngày ba đêm.

Gia đình người Dao đóng vai trò trung tâm trong Tết Nhảy. Bàn thờ tổ tiên được trang trí bằng bộ tranh Đại đường 15 bức vẽ các vị thần linh, mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Lễ vật cúng có 5 con lợn nặng khoảng 50kg/ con, xôi, gà, rượu, hương, hoa, đèn nến, giấy tiền âm, cờ phướn, gươm đao, mái chèo gỗ…

Chủ lễ chính trong Tết Nhảy là thầy cúng, gồm hai người: Thầy cả và thầy hai. Trước khi nghi thức múa nhảy bắt đầu, thầy cúng mời các vị thần linh, trong đó có Bàn Vương, 12 vị thần như Hương Hỏa, Hạ Đàn, Trụ Trạch, Tam Thanh Đại Đường… cùng tổ tiên về chứng giám buổi lễ. Tiếng trống, tiếng kèn, tiếng chuông đồng vọng hòa cùng lời khấn trang nghiêm, tạo nên không gian thiêng liêng đầy xúc động, như sợi dây vô hình gắn kết quá khứ với hiện tại và tương lai của dòng họ.

Múa nhảy là phần trọng tâm của Tết Nhảy, diễn ra liên tục trong ba ngày ba đêm. Từng điệu múa “chạy cờ” do hàng chục thanh niên cầm cờ, kiếm múa uyển chuyển mở đường; các điệu múa kiếm, múa dao thể hiện sự mạnh mẽ, dũng mãnh nhưng cũng rất tinh tế, hòa nhịp cùng tiếng trống, thanh la, não bạt; điệu múa rùa với những động tác mô phỏng đi tìm, bắt, trói rùa dâng cúng Bàn Vương, các vị thần và tổ tiên được biểu diễn trang trọng trước đèn thờ, làm bừng sáng cả không gian núi rừng trong đêm.

Số lượng người tham gia múa càng đông, nhạc cụ càng nhiều, không khí càng náo nhiệt, đầm ấm, làm nên sức sống bền bỉ của văn hóa Dao giữa thời đại đổi thay.

Cội nguồn tinh thần và nguồn sức mạnh vững bền

Chu kỳ tổ chức Tết Nhảy của mỗi dòng họ khác nhau: Họ Phùng ở Cẩm Thủy tổ chức 14 năm một lần, họ Bàn và họ Dương ở Ngọc Lặc tổ chức 15 năm, họ Triệu nhỏ là 12 năm. Sự khác biệt này vừa thể hiện tính đặc thù vừa phản ánh mức độ tôn trọng và nghiêm túc trong việc giữ gìn truyền thống.

Dịp tổ chức Tết Nhảy thì con cháu, dù sinh sống ở đâu xa xôi, cũng đều quay trở về đoàn tụ bên gia đình, dòng họ, cùng nhau chuẩn bị các nghi thức thiêng liêng, tái hiện truyền thống văn hóa qua từng câu khấn, từng điệu múa, từng câu chuyện kể về hành trình gian nan của tổ tiên. Các nghi lễ bao gồm: Cúng chuyển tiếp từ Tết Nguyên đán sang Tết Nhảy, khai đàn, cúng Tổ trạch, Táo quân, cầu mưa, cầu mùa, cầu an…

Bữa cơm tất - bữa ăn cuối cùng trong Tết Nhảy là thời khắc đầm ấm nhất khi mọi người cùng nâng ly rượu, trao nhau lời chúc sức khỏe, hạnh phúc và lời hẹn ước cho những mùa Tết Nhảy kế tiếp. Mọi nỗi nhớ nhung, sẻ chia, tình thân dòng họ đều đong đầy trong những giây phút ấy, làm ấm áp lòng người trong tiết trời se lạnh của mùa xuân đang tới.

Tết Nhảy không chỉ là di sản văn hóa mà còn là ngọn đèn dẫn đường, giúp thế hệ trẻ người Dao nhận thức rõ hơn về nguồn cội, trách nhiệm bảo tồn và phát huy truyền thống, vun đắp cho sự phát triển bền vững của cộng đồng.

Trong thời đại hiện hội nhập, những phong tục tập quán truyền thống đứng trước thách thức lớn. Tuy vậy, người Dao vẫn nỗ lực duy trì nghi lễ thiêng liêng này như một báu vật văn hóa, thể hiện ý thức sâu sắc về bản sắc dân tộc và tình yêu gia đình, cộng đồng.

Nhiều gia đình dù điều kiện kinh tế còn khó khăn vẫn cố dành dụm để tổ chức Tết Nhảy chu đáo, từ trang trí bàn thờ, chuẩn bị lễ vật, cho đến tập luyện các điệu múa. Những lời khấn thành kính, tiếng trống, tiếng kèn vang vọng trong đêm núi rừng như nhắc nhở mỗi người về mối liên hệ thiêng liêng giữa người với người, giữa con cháu với tổ tiên.

Tết Nhảy trở thành câu chuyện sống động về sự kiên cường, tình thân gia đình, trách nhiệm giữ gìn truyền thống dân tộc, góp phần làm giàu bức tranh văn hóa đa dạng của miền núi Tây Thanh Hóa.

NGUYỄN LINH