Lật lại hồ sơ hạt nhân Syria từ dấu vết uranium bí ẩn

Chiến dịch Orchard táo bạo của Israel

Cách đây 18 năm, nửa đêm 5/9/2007, các phi công dày dạn nhất của Israel nhận lệnh cất cánh 8 chiếc F-15 và F-16 mang theo vũ khí từ căn cứ không quân Hatzerim và Ramon ở phía Nam đất nước để thực hiện nhiệm vụ bí mật. Sau khi bay thấp qua không phận Lebanon tiến về biên giới Syria để tránh radar, họ vô hiệu hóa các hệ thống phòng không của Syria bằng vũ khí gây nhiễu điện tử tinh vi rồi lần lượt dội bom xuống một công trình bí ẩn trong khu phức hợp Kibar ở thành phố Deir ez-Zor bên bờ sông Euphrates.

Theo báo Times of Israel, các tiếng nổ nối tiếp nhau trong 3 phút, khói đen đặc phủ kín hiện trường, công trình bí ẩn ở Kibar bị đánh sập, các phi công phát thông điệp "Arizona" về trung tâm chỉ huy ở Israel qua bộ đàm, có nghĩa là chiến dịch đạt mục tiêu và họ đang trở về. Giới lãnh đạo chính trị - an ninh hàng đầu của Israel khi đó gồm Thủ tướng Ehud Olmert, Bộ trưởng Quốc phòng Ehud Barak cùng các quan chức quân sự, tình báo thở phào khi chiến dịch mang mật danh Orchard thành công.

Israel năm 2018 công bố hình ảnh phá hủy công trình ở Kibar trong đòn tập kích năm 2007.

Vào thời điểm Israel thực hiện vụ tấn công, thế giới không biết mục tiêu chiến dịch Orchard là gì. Dù một chút thông tin về đòn không kích vào Deir ez-Zor rò rỉ trên truyền thông, quân đội Israel không xác nhận vụ việc, viện dẫn lý do "tình hình an ninh cực kỳ nhạy cảm". Từ Damascus, Tổng thống Syria khi đó là ông Bashar al-Assad phản ứng khá yếu ớt khi chỉ cáo buộc Israel "ném bom các tòa nhà và công trình liên quan đến quân đội" nhưng "chưa hề được sử dụng tới".

Báo Times of Israel mô tả, ông al-Assad đã không muốn thừa nhận việc nước này quá dễ bị tổn thương trước các cuộc không kích của Israel, còn Tel Aviv tin rằng, nếu họ lặng im, người Syria sẽ cố "nuốt trôi" cục tức mà không trả đũa. Times of Israel cho hay, Israel chỉ thông tin cho Mỹ biết sau khi hoàn thành chiến dịch. Các quan chức Israel sau đó trao đổi với các cường quốc châu Âu là Anh, Pháp, Đức; các quốc gia trong thế giới Arab là Ai Cập, Jordan… Họ đều nhất trí sẽ giữ im lặng.

Sự im lặng kéo dài hơn một thập kỷ đã biến vụ không kích ở Kibar thành một bí ẩn lớn của an ninh Trung Đông. Chỉ đến năm 2018, Israel mới lần đầu tiên công khai thừa nhận chiến dịch Orchard, khẳng định không quân nước này đã "phá hủy cơ sở hạt nhân sắp hoàn thiện" của Syria. Báo Haaretz gọi đó là một trong những cuộc tấn công táo bạo nhất của Tel Aviv, được thực hiện sau quá trình thu thập tình báo kéo dài.

Tờ này cũng tiết lộ thêm, từ năm 2004, Cơ quan Tình báo quốc gia Israel (Mossad) và tình báo quân đội Israel bắt đầu thu thập báo cáo về cơ sở hạt nhân tiềm tàng của Syria, được xây dựng với sự trợ giúp của chuyên gia nước ngoài. Tranh cãi nổ ra trong cộng đồng tình báo Israel khi ảnh vệ tinh tiết lộ sự tồn tại của tòa nhà hình khối ở khu vực Kibar hồi 4/2006. Vị trí bí mật của nó dường như để che giấu hoạt động mờ ám bên trong.

Cuối năm đó, trong cuộc họp giữa lãnh đạo tình báo Mỹ và Israel tại Tel Aviv, Eli Ben-Meir, quan chức tình báo cấp cao của Israel, đánh giá Syria đang tiến hành "một dự án vũ khí phi truyền thống". Tuy nhiên, người đứng đầu Mossad và Cơ quan Tình báo Quốc gia Mỹ chưa nhận thấy đủ dấu hiệu Syria đang xây lò phản ứng hạt nhân. Nghi ngờ gia tăng khi họ phát hiện Syria xây dựng một đường ống làm mát bất thường ở Kibar.

Tháng 3/2007, giới tình báo Israel tin rằng, "Syria đã thiết lập trên lãnh thổ của mình một lò phản ứng hạt nhân để sản xuất plutonium. Theo đánh giá ban đầu, trong trường hợp xấu nhất, lò phản ứng này có thể được vận hành trong một năm". Đánh giá đó khiến giới chức chính trị Israel quyết định khẩn trương hành động.

Israel từ lâu được cho là quốc gia duy nhất sở hữu vũ khí hạt nhân ở Trung Đông. Để duy trì khả năng răn đe tuyệt đối, Israel coi việc bất cứ nước Arab đối thủ nào khác ở Trung Đông sở hữu vũ khí hạt nhân là mối nguy sống còn và sử dụng mọi phương thức để ngăn đối thủ đạt năng lực hạt nhân giống họ. Giới truyền thông Syria cho biết, sau cuộc tấn công, Thủ tướng Israel Ehud Olmert cũng gọi điện cho người đồng cấp Thổ Nhĩ Kỳ để giải thích, nhờ chuyển thông điệp đến ông al-Assad rằng Tel Aviv sẽ không bao giờ khoan nhượng nếu Damascus toan tính xây dựng thêm một cơ sở hạt nhân nào khác.

Ở thời điểm Israel công khai thông tin về chiến dịch Orchard năm 2018, giới chức Israel và phương Tây gọi đó là thông điệp của Tel Aviv về việc họ sẵn sàng triển khai lực lượng tấn công Iran nếu Tehran vẫn quyết tâm theo đuổi chương trình hạt nhân. Năm 2018 cũng là thời điểm Tổng thống Mỹ Donald Trump rút Washington khỏi thỏa thuận hạt nhân 2015, dẫn đến việc Iran cân nhắc tăng cấp độ làm giàu uranium. Tháng 6/2025 vừa qua, Israel quả thật đã tiến hành chiến dịch "Sư tử trỗi dậy", sử dụng tên lửa và bom tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran, đẩy Trung Đông vào nguy cơ của một cuộc đại chiến khu vực.

Syria có theo đuổi chương trình hạt nhân?

Syria đã tham gia Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí hạt nhân (NPT) từ lâu. Hiệp ước này cho phép Syria theo đuổi chương trình hạt nhân dân sự phục vụ năng lượng, y tế, bao gồm xây dựng các lò phản ứng hạt nhân để sản xuất điện, nhưng Syria có nghĩa vụ thông báo cho IAEA nếu họ có bất cứ kế hoạch xây dựng nào và mọi hoạt động làm giàu uranium phục vụ sản xuất điện đều phải do IAEA giám sát. Cho đến khi chính quyền của ông al-Assad bị lật đổ năm 2024, giới chức Syria bác bỏ mọi cáo buộc cho rằng cơ sở bị Israel tấn công là một lò phản ứng hạt nhân.

Các thanh sát viên của IAEA.

Trở lại thời điểm năm 2007, dù Israel và Syria không đề cập công khai về cơ sở Kibar, nhưng Mỹ đã nêu nghi ngờ về việc Syria xây dựng cơ sở hạt nhân ở Deir ez-Zor và yêu cầu IAEA tiến hành điều tra. Năm 2008, IAEA đề xuất thanh sát khu vực Kibar vì "nhận được thông tin cơ sở mà Israel tấn công năm 2007 là một lò phản ứng hạt nhân". Cuối cùng, chính quyền ông al-Assad chấp thuận cho IAEA cử một nhóm gồm 2 thanh sát viên đến khu vực để lấy mẫu một lần duy nhất, kéo dài khoảng 2 giờ đồng hồ.

Theo Guardian, ở thời điểm các thanh sát viên làm việc ở Kibar, tòa nhà bị Israel tấn công đã được dọn sạch và một công trình mới khác mọc lên. Mặc dù vậy, đoàn chuyên gia của IAEA sau đó vẫn công bố báo cáo, trong đó nêu họ phát hiện dấu vết chỉ ra sự xuất hiện của uranium tại khu vực. Tuy nhiên, Syria khẳng định các hạt uranium đó "đến từ đạn dược mà Israel sử dụng để phá hủy công trình".

Cuối năm 2008, IAEA đã yêu cầu được thanh tra thêm 3 cơ sở khác do nghi ngờ có mối liên quan đến Kibar. Lần này, chính quyền al-Assad từ chối, cho rằng đó là "tin đồn không có cơ sở". Reuters cho biết, năm 2011, IAEA công bố thêm một kết luận đánh giá cơ sở bí mật ở Kibar "rất có thể" là một lò phản ứng hạt nhân mà Syria có nghĩa vụ khai báo, nhưng Damascus bác bỏ.

Năm 2024, IAEA đã được ông al-Assad, trong những tháng cầm quyền cuối cùng, cho phép đến thăm và lấy mẫu môi trường tại "3 địa điểm được cho là có liên quan về mặt chức năng" với cơ sở ở Deir ez-Zor. Năm 2025, IAEA tiếp tục được chính quyền mới ở Syria cho phép tiếp cận các vị trí để thanh sát.

Tháng 6/2025, Tổng Giám đốc IAEA Rafael Grossi cũng đã có chuyến thăm đầu tiên tới Damascus kể từ khi chính quyền al-Assad sụp đổ. Ông cho biết, IAEA và giới chức Syria sẽ "khám phá khả năng phát triển năng lượng hạt nhân" trong tương lai, đồng thời nhấn mạnh Syria có nghĩa vụ hợp tác để giải quyết "các vấn đề tồn đọng" và "đảm bảo nghĩa vụ minh bạch về vật liệu và cơ sở hạt nhân".

Đầu tháng 9/2025, trong báo cáo gửi các thành viên Hội đồng Thống đốc, IAEA nêu rõ những mẫu môi trường lấy tại một trong 3 địa điểm "được cho là có liên quan về mặt chức năng" tới khu vực Deir ez-Zor đã cho thấy "một số lượng đáng kể các hạt uranium có nguồn gốc nhân tạo", tức là được tạo ra qua xử lý hóa học. "Một số hạt uranium này phù hợp với quá trình chuyển đổi quặng uranium cô đặc thành uranium oxide", IAEA nêu. Dù kết luận này không đồng nghĩa với cáo buộc rằng Syria theo đuổi chương trình vũ khí hạt nhân dưới thời ông al-Assad, nhưng theo các chuyên gia, đây là các dấu vết điển hình của một lò phản ứng hạt nhân.

Trở lại với chiến dịch Orchard, dù các bên nhiều lần khẳng định, việc Israel tiến hành tấn công đơn phương vào lãnh thổ Syria là hành động không phù hợp với luật pháp quốc tế, nhưng quân đội Israel quả quyết rằng họ đã ngăn chặn được một thảm họa.

Sau sự kiện Mùa xuân Arab, Syria rơi vào nội chiến năm 2011 và năm 2014, các phần tử thuộc tổ chức khủng bố Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng đã chiếm được Deir ez-Zor. "Hãy tưởng tượng một thảm họa kinh hoàng tới chừng nào sẽ xảy đến nếu những kẻ đó (IS) nắm trong tay một cơ sở hạt nhân", quân đội Israel nêu quan điểm.

Viết Phùng