Phụ nữ Mông vượt qua định kiến, làm chủ cuộc đời

Phụ nữ Mông ở Si Ma Cai làm kinh tế giỏi từ việc dệt và may các sản phẩm truyền thống

Thay đổi trong "tĩnh lặng"

Báo cáo tham luận tại Hội thảo Khoa học Quốc gia với chủ đề "Đảm bảo tiếng nói và sự tham gia của phụ nữ dân tộc thiểu số (DTTS) và miền núi vào hoạt động phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh hiện nay do Học viện Phụ nữ Việt Nam tổ chức, TS. Đại tá Nguyễn Thị Thuần (Học viện Khoa học quân sự) cho biết, bên cạnh vai trò quan trọng ấy, người phụ nữ Mông lại thường bị giới hạn trong việc tham gia các quyết định xã hội lớn như tranh luận cộng đồng, kinh tế gia đình và địa phương. Với mô hình gia đình phụ hệ, đàn ông thường nắm quyền quyết định trong các việc trọng đại như cưới hỏi, thờ cúng hay phân chia tài sản, người phụ nữ không có tiếng nói trong xã hội.

Quy định ngặt nghèo của những tập quán phụ hệ khiến tiếng nói của họ ít được lắng nghe, dẫn đến sự hạn chế về quyền tự chủ và trở thành rào cản ngăn cản họ bày tỏ chính kiến và phát huy năng lực. Thậm chí, việc sống ở vùng sâu vùng xa khiến họ khó tiếp cận dịch vụ công và thường chọn im lặng khi đối mặt với bạo lực hay phân biệt đối xử.

Phụ nữ Mông ở thôn Hỏm Dưới, xã Nậm Chày, huyện Văn Bản làm chủ kinh tế gia đình nhờ nuôi lợn đen

Tuy nhiên, những năm gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế du lịch, kinh tế hộ gia đình và sự tiếp xúc với giáo dục phổ cập cùng các chương trình hỗ trợ phát triển cộng đồng, người phụ nữ Mông đã dần bứt phá khỏi khuôn khổ truyền thống.

TS. Đại tá Nguyễn Thị Thuần cho biết, quá trình này diễn ra trong sự "tĩnh lặng" – một khái niệm không phải là sự vắng lặng về âm thanh mà là hình thái sống tồn tại giàu nội lực nhưng ít được biểu đạt bằng lời, thể hiện sự gắn bó sâu sắc với thiên nhiên và sự im lặng có chủ đích trong quan hệ với cộng đồng lớn hơn. Đối với phụ nữ Mông, "tĩnh lặng" còn là cách ứng xử trong môi trường xã hội giàu tính định chế, nơi hành động âm thầm thường có giá trị hơn lời nói. Đây chính là biểu hiện của "tĩnh lặng" như một loại quyền lực mềm, nơi người phụ nữ khẳng định vị trí của mình bằng sự cống hiến lặng thầm và kiên định qua năm tháng.

Sự chuyển mình mạnh mẽ

Sự thay đổi của phụ nữ Mông ở Lào Cai được thúc đẩy bởi nhiều yếu tố. Trước hết là sự phát triển kinh tế từ việc biến các sản phẩm văn hóa thành hàng hóa, chăn nuôi và làm du lịch. Giáo dục đóng vai trò nền tảng, giúp họ nâng cao nhận thức, kỹ năng sống và tiếp cận cơ hội phát triển. Đến nay, 100% xã có người Mông sinh sống đều có trường mầm non, tiểu học và trung học cơ sở. Nhiều bé gái Mông được đến trường, mở ra tri thức về quyền con người, bình đẳng giới, sức khỏe sinh sản và kỹ năng kinh tế. Một số phụ nữ trẻ đã học lên cao đẳng, đại học, trở thành giáo viên, cán bộ, đóng vai trò cầu nối giữa truyền thống và hiện đại.

Từ chỗ bị định kiến "chỉ làm nương, lo việc nhà", nhiều phụ nữ Mông nay đã tự lập tài chính, biết lên tiếng và chủ động lựa chọn cuộc sống cho mình. Nhiều người mạnh dạn khởi nghiệp dựa trên giá trị truyền thống như thêu thổ cẩm, du lịch cộng đồng và ẩm thực, kết hợp công nghệ để quảng bá sản phẩm. Điển hình là cô gái Giàng Thị Chá đã đưa trang phục thổ cẩm của dân tộc mình từ một xưởng nhỏ ở thôn Mào Sao Chải, xã Sín Chéng (Si Ma Cai) xuất khẩu sang Lào và nhiều thị trường khó tính như Mỹ, Pháp. Tại các xã vùng cao như Bát Xát, Sa Pa, Mường Khương, nhiều phụ nữ Mông Hoa đã tổ chức các nhóm sản xuất dệt thổ cẩm, vừa giữ gìn giá trị văn hóa vừa tạo ra sản phẩm có giá trị kinh tế cao, tăng thu nhập ổn định cho nhiều gia đình.

Chị Vù Thị Dua ở thôn Hỏm Dưới, xã Nậm Chày, sở hữu mô hình chăn nuôi lợn đen truyền thống với hơn 30 con, mang lại nguồn thu nhập hàng trăm triệu đồng cho gia đình. Sự chủ động về tài chính đã nâng cao vị thế của phụ nữ trong gia đình, giúp họ có quyền quyết định trong chi tiêu và định hướng học hành cho con cái.

Bên cạnh kinh tế, phụ nữ Mông ở Lào Cai đang ngày càng khẳng định vai trò trong đời sống xã hội. Họ tích cực tham gia sinh hoạt cộng đồng, đóng góp ý kiến vào vấn đề và hưởng ứng các phong trào xã hội. Đặc biệt, ngày càng có nhiều phụ nữ Mông đảm nhận vị trí lãnh đạo ở cơ sở, phá vỡ định kiến "phụ nữ không có tiếng nói ngoài xã hội". Chị Sùng Thị Sua là nữ Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Minh Tân, huyện Bảo Yên, là một trong những cán bộ lãnh đạo trẻ tuổi nhất của huyện và là người dân tộc thiểu số đầu tiên giữ chức vụ này. Cô gái Mông Tẩn Thị Shu, với nghị lực và tư duy độc lập, đã trở thành nhà sáng lập và điều hành công ty du lịch cộng đồng Sapa O'Chau, truyền cảm hứng cho các bé gái Mông vượt qua tập quán lấy chồng và sinh con sớm, nuôi dưỡng ước mơ vượt ra khỏi giới hạn của tập tục.

Nhờ được giáo dục, người phụ nữ Mông có kiến thức về pháp luật, sức khỏe, bình đẳng giới và kỹ năng sống, từ đó làm mềm các quy ước truyền thống bằng cách giải thích, thuyết phục. Nhiều người còn sử dụng mạng xã hội để quảng bá văn hóa, chia sẻ câu chuyện cá nhân, thể hiện tiếng nói chủ động. Quan trọng hơn, họ vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc truyền dạy ngôn ngữ, phong tục cho thế hệ trẻ, giúp văn hóa Mông không mai một mà sống động và hài hòa hơn trong diện mạo mới. Điều này chứng minh bảo tồn văn hóa không đồng nghĩa với bảo thủ, hội nhập không làm mất bản sắc.

Sự chuyển mình mạnh mẽ của người phụ nữ Mông ở Lào Cai không chỉ mang lại thay đổi tích cực cho bản thân mà còn tác động sâu rộng đến gia đình và cộng đồng. Từ vai trò thầm lặng, họ đang dần trở thành những người truyền cảm hứng, "hạt nhân phát triển" trong tiến trình thay đổi nhận thức, lối sống và cấu trúc xã hội vùng cao. Khi phụ nữ học tập, làm kinh tế giỏi và chủ động trong cuộc sống, họ góp phần thay đổi cách nhìn của chồng, con và người thân về vai trò của người phụ nữ. Nhiều gia đình người Mông hiện nay đã có sự phân công lao động bình đẳng hơn, trẻ em gái được cha mẹ quan tâm cho đi học nhiều hơn, các quyết định trong gia đình dần mang tính đối thoại thay vì áp đặt.

Mô hình "phụ nữ giúp phụ nữ" cùng nhau làm kinh tế

Chưa hết thách thức

Tuy nhiên, hành trình này vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức. Xung đột giá trị giữa truyền thống và hiện đại khiến họ vấp phải sự phản kháng khi bước ra khỏi khuôn mẫu. Gánh nặng "kép" khi phải đảm đương cả công việc gia đình truyền thống lẫn vai trò xã hội mới vẫn còn tồn tại. Rào cản về ngôn ngữ, giáo dục và tiếp cận thông tin vẫn hạn chế khả năng phát triển của họ. Nguy cơ "hòa tan" bản sắc văn hóa trong quá trình hội nhập cũng là một mối lo nếu thiếu định hướng rõ ràng.

Để tiếp tục phát triển vai trò của phụ nữ Mông, theo TS. Đại tá Nguyễn Thị Thuần, cần tăng cường tiếp cận giáo dục và đào tạo kỹ năng. Mở rộng cơ hội giáo dục cho trẻ em gái ở vùng sâu vùng xa thông qua học bổng, lớp bán trú, đồng thời truyền thông thay đổi nhận thức về việc cho con gái đi học. Cần có các chương trình khuyến khích phụ nữ Mông tham gia các lớp học nghề, tập huấn về nông nghiệp, thủ công truyền thống và du lịch cộng đồng. Hỗ trợ phát triển sinh kế gắn với văn hóa bản địa, tập trung vào các mô hình kinh tế hợp tác do phụ nữ làm chủ như thổ cẩm, nông sản sạch, ẩm thực dân tộc và du lịch bản địa. Mô hình "1+1" của chi hội phụ nữ Thào Chư Phìn và Sima Cai, cùng mô hình "cả chi hội giúp một hội viên nghèo có địa chỉ" của Hội Phụ nữ xã Tả Văn Chư, đã cho những kết quả tốt và cần được nhân rộng.

Cuối cùng, cần thúc đẩy tiếng nói và vai trò lãnh đạo của phụ nữ bằng cách khuyến khích họ tham gia các tổ chức xã hội, tạo điều kiện cho họ được học hành lên cao, tăng cường tỷ lệ nữ tham gia vào các vị trí lãnh đạo và chính quyền địa phương.

Thu Hương