Làm gì để giúp trẻ phát huy thiên khiếu?

Học sinh Trường Mầm non Trung Yên (Tuyên Quang) tham gia hoạt động ngoại khóa mỹ thuật. Ảnh: NVCC

Mỗi đứa trẻ đều mang trong mình những thiên hướng và khả năng riêng biệt, vì vậy, việc tạo điều kiện để các em phát huy tối đa tiềm năng là vô cùng quan trọng. Trong đó, việc phát hiện và định hướng nghề nghiệp từ sớm không chỉ giúp trẻ xác định con đường phát triển phù hợp mà còn mở ra nhiều cơ hội để thành công trong tương lai.

Định hướng cần phù hợp với thời đại

Nhiều người vẫn quan niệm hướng nghiệp chỉ cần bắt đầu từ cấp ba hoặc khi học đại học. Tuy nhiên, nghiên cứu của UNESCO năm 2023 chỉ ra rằng, những đứa trẻ được định hướng từ sớm có cơ hội thành công cao hơn 35% so với trẻ không có lộ trình rõ ràng.

Như vậy, thay vì đợi đến khi trẻ đối mặt với kỳ thi đại học, việc hỗ trợ các em khám phá sở thích và khả năng của bản thân từ sớm sẽ mang lại nhiều lợi ích. Khi được hướng nghiệp đúng cách, trẻ có thể xác định mục tiêu cá nhân rõ ràng, từ đó tập trung vào việc phát triển kỹ năng và nỗ lực để đạt được ước mơ.

Quá trình này cũng tạo cơ hội để trẻ khám phá sở trường, rèn luyện những kỹ năng cần thiết cho lĩnh vực muốn theo đuổi. Quan trọng hơn, khi có định hướng sớm, trẻ sẽ dần xây dựng được sự tự tin và khả năng tự định hình bản thân.

Mỗi đứa trẻ có một bộ kỹ năng riêng biệt, từ tư duy logic, sáng tạo nghệ thuật đến khả năng giao tiếp và thể chất. Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam cho thấy nhiều phụ huynh vẫn quan niệm những ngành như y khoa, kỹ thuật, tài chính mới là lựa chọn tốt. Theo khảo sát của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam năm 2023, 65% phụ huynh vẫn mong con theo các ngành nghề truyền thống thay vì những lĩnh vực sáng tạo hoặc công nghệ mới.

Tuy nhiên, nhu cầu nhân lực đang thay đổi nhanh chóng. Những ngành như thiết kế đồ họa, trí tuệ nhân tạo (AI), sáng tạo nội dung hay thể thao điện tử,... đang phát triển mạnh mẽ.

Đặc biệt, trong bối cảnh công nghệ và AI đang thay đổi mạnh mẽ thị trường lao động, việc định hướng nghề nghiệp cũng cần cập nhật theo xu hướng này. Các ngành nghề liên quan đến khoa học dữ liệu, lập trình, tự động hóa, sáng tạo nội dung số và phân tích AI đang có nhu cầu cao, trong khi nhiều công việc truyền thống có nguy cơ bị thay thế bởi công nghệ.

Việc tích hợp AI vào hướng nghiệp, thông qua các nền tảng phân tích dữ liệu cá nhân hoặc chatbot tư vấn nghề nghiệp, có thể giúp học sinh hiểu rõ hơn về xu hướng thị trường lao động và lựa chọn ngành nghề phù hợp với sự phát triển của công nghệ. Quan trọng hơn, cha mẹ cần được tạo điều kiện để tham gia vào quá trình hướng nghiệp của con, đóng vai trò là người đồng hành thay vì áp đặt, giúp các em có một lộ trình phát triển rõ ràng và phù hợp với sự thay đổi của thời đại.

Tại tọa đàm “ABAII School Tour 3, trải nghiệm Blockchain - AI, định hướng nghề nghiệp và rèn kỹ năng số” được tổ chức hồi đầu năm 2024, ông Đào Trung Thành, Phó Viện trưởng kiêm Chủ tịch Hội đồng giảng viên Viện ABAII chia sẻ, AI đang đóng vai trò then chốt trong việc tái định hình thị trường lao động. Theo báo cáo của McKinsey (2023), Generative AI đã tạo ra giá trị kinh tế lên tới 4.000 tỷ USD mỗi năm cho toàn cầu.

Bên cạnh sự phát triển vượt bậc của AI, nhiều công việc truyền thống đang đối mặt với nguy cơ bị thay thế do tự động hóa. Theo số liệu của OpenAI, quá trình tự động hóa đã tác động đến khoảng 300 triệu việc làm toàn thời gian, trong đó các lĩnh vực như kế toán, tài chính, dịch vụ khách hàng và sản xuất chịu ảnh hưởng mạnh mẽ nhất.

Báo cáo từ Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) chỉ ra rằng, các ngành nghề có nhu cầu cao trong tương lai sẽ bao gồm chuyên gia dữ liệu lớn, kỹ sư AI và học máy, kỹ sư FinTech, nhà phát triển phần mềm cũng như chuyên gia an ninh mạng.

Đặc biệt, khảo sát của Microsoft (2024) cho thấy, 66% nhà tuyển dụng sẽ không xem xét tuyển dụng nhân sự thiếu kỹ năng về AI. Những số liệu này càng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc trang bị kiến thức công nghệ sớm, giúp học sinh THPT tạo dựng lợi thế cạnh tranh khi bước vào các ngành nghề tương lai, đặc biệt trong lĩnh vực khoa học dữ liệu, trí tuệ nhân tạo, kỹ thuật phần mềm, an toàn thông tin, Blockchain và phân tích tài chính số.

Tại buổi tọa đàm, học sinh Trường THPT chuyên Khoa học Tự nhiên bày tỏ sự hào hứng với những kiến thức được chia sẻ. Nhiều em tin tưởng vào tiềm năng ứng dụng của Blockchain và AI trong học tập cũng như trong sự nghiệp, đồng thời kỳ vọng có thêm nhiều cơ hội tham gia các khóa đào tạo chuyên sâu. Sự hứng khởi của học sinh đã khẳng định vai trò của ABAII School Tour trong việc truyền cảm hứng và định hướng nghề nghiệp, góp phần xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao cho thời đại số.

Trần Long, học sinh lớp 11 chuyên Tin, Trường THPT chuyên Khoa học Tự nhiên, chia sẻ: “AI và Blockchain không chỉ là xu hướng mà còn là tương lai của nhiều ngành nghề. Em rất ấn tượng khi diễn giả trình bày về cách Blockchain có thể thay đổi cách lưu trữ dữ liệu và bảo mật thông tin, cũng như AI đang giúp tối ưu hóa quy trình làm việc trong nhiều lĩnh vực.

Điều này giúp em có thêm động lực theo đuổi ngành khoa học máy tính. Em mong muốn có thêm các khóa học thực hành để tiếp cận công nghệ này sớm hơn, thay vì chỉ học lý thuyết trên sách vở”.

Học sinh Trường THPT Quang Trung (Đống Đa, Hà Nội) trong buổi hướng nghiệp do nhà trường tổ chức. Ảnh: Hà Trang

Vai trò của nhà trường và tổ chức xã hội

Hướng nghiệp không chỉ là trách nhiệm của gia đình mà còn cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường và tổ chức xã hội để tạo ra môi trường hỗ trợ toàn diện cho trẻ. Trong hệ thống giáo dục, nhà trường cần tích hợp các hoạt động khám phá sở thích và trải nghiệm thực tế nghề nghiệp ngay từ cấp tiểu học, giúp học sinh nhận diện khả năng và đam mê của bản thân từ sớm.

Tại các quốc gia như Phần Lan hay Singapore, mô hình “learning by doing” (học qua thực hành) được áp dụng hiệu quả, mang lại cơ hội trải nghiệm thực tế nghề nghiệp ngay trong quá trình học tập. Bên cạnh đó, tổ chức xã hội cũng đóng vai trò quan trọng trong việc mở rộng cơ hội hướng nghiệp.

Những chương trình như “Career Explorers” ở Mỹ hay “Hành trình hướng nghiệp” của Hội đồng Anh tại Việt Nam đã giúp hàng nghìn học sinh tiếp cận thông tin nghề nghiệp từ các chuyên gia thực tế, góp phần định hướng rõ ràng hơn cho con đường phát triển của các em trong tương lai.

Thầy Bùi Thành Đạt, giáo viên hướng nghiệp một trường trung học tại quận Long Biên (Hà Nội) nhận định: “Học sinh thường bị áp lực bởi mong muốn của cha mẹ và xu hướng nghề nghiệp phổ biến. Nếu nhà trường không tạo điều kiện để học sinh tiếp xúc với nhiều lĩnh vực khác nhau, các em rất dễ chọn nghề theo cảm tính hoặc theo số đông thay vì phù hợp với bản thân.

Điều này cho thấy nếu không được hướng nghiệp nghiêm túc, rất nhiều học sinh sẽ tiếp tục chọn ngành học một cách bị động, dẫn đến tình trạng thất nghiệp hoặc làm trái ngành sau khi tốt nghiệp, tốn nhiều thời gian và tiền bạc”.

Chương trình hướng nghiệp “Định hướng tương lai” do Trường THCS - THPT Lương Thế Vinh tổ chức với sự góp mặt của các chuyên gia trong nhiều lĩnh vực. Ảnh: Hà Trang

Hướng đi nào cho tương lai?

Dù nhiều trường học đã triển khai các chương trình hướng nghiệp, nhưng hầu hết vẫn mang tính hình thức và chưa thực sự hiệu quả trong việc giúp học sinh xác định rõ sở thích cũng như năng lực cá nhân. Để cải thiện tình trạng này, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, tổ chức xã hội và gia đình nhằm xây dựng một hệ thống hướng nghiệp toàn diện và thiết thực.

Trước hết, việc phát triển các công cụ đánh giá thiên khiếu miễn phí cho trẻ từ 6 tuổi sẽ giúp nhận diện sớm khả năng và sở thích cá nhân, từ đó có định hướng phù hợp hơn.

Bên cạnh đó, đưa các mô hình trải nghiệm nghề nghiệp thực tế vào chương trình học sẽ giúp học sinh có cái nhìn trực quan hơn về công việc trong tương lai, tránh tình trạng lựa chọn nghề theo cảm tính hoặc xu hướng. Quan trọng không kém, cha mẹ cần được tạo điều kiện để tham gia vào quá trình hướng nghiệp của con, đóng vai trò là người đồng hành thay vì áp đặt, giúp trẻ có một lộ trình phát triển rõ ràng và đúng với năng lực của mình.

Thầy Bùi Thành Đạt nhận định: “Để cải thiện tình trạng hướng nghiệp chậm trễ, cần có những chương trình giáo dục kỹ năng và nhận thức nghề nghiệp ngay từ cấp tiểu học. Cha mẹ, thầy cô và xã hội cần đồng hành với trẻ, thay vì áp đặt hoặc để các em tự loay hoay tìm đường”.

Tại chương trình đối thoại, tư vấn, hướng nghiệp do Báo Tuổi trẻ Thủ đô tổ chức mới đây, Thạc sĩ Đặng Thị Ngọc Quyên, chuyên gia tư vấn hướng nghiệp, Trưởng phòng Hợp tác, Trường Đại học Anh Quốc Việt Nam đã chia sẻ với học sinh 5 bước lựa chọn ngành nghề để có những định hướng nghề nghiệp đúng đắn.

Theo đó, bước đầu tiên là học sinh phải hiểu mình mong muốn gì, như hiểu chân mình đi giày cỡ bao nhiêu để chọn giày (nghề nghiệp) mình mong muốn nhất.

Thứ hai, phải hiểu về nghề nghiệp mình đã lựa chọn. Ví như lựa chọn giày đi chơi thể thao, giày đi dự sự kiện… Nghề nghiệp mình lựa chọn cần kiến thức, kỹ năng hay tính cách của người học như thế nào.

Thứ ba là cần phải hiểu môi trường đào tạo. Cũng giống như việc hiểu nhà cung cấp giày là ai, giá thành ra sao, phù hợp với khả năng của mình không?

Thứ tư, cần trải nghiệm nghề, ví như việc lên các trang tuyển dụng xem đặc điểm nghề như thế nào, hỏi các thầy cô, anh chị đi trước để hiểu sâu về nghề; định hướng theo nghề nào thì sẽ tiếp cận với người làm nghề đó, giống như đi một đôi giày mới phải đi đi lại lại để xem có phù hợp không.

Thứ năm, lập kế hoạch và ra quyết định. Thử giày rồi, cần phải lập kế hoạch thích đi giày đó rồi thì phải làm thế nào để tiết kiệm được tiền mua; giống như mục tiêu đến trường nào, xem xét kỹ mốc thời gian tuyển sinh của từng trường…

Hà Trang