Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 - khởi đầu và kỳ vọng: Học thật, thi thật, nhân tài thật

Tân sinh viên Trường Đại học Công Thương TPHCM. Ảnh: HUIT

Lần đầu tiên, học sinh dự thi một chương trình được thiết kế theo định hướng phát triển năng lực, và kết quả thi đã gửi đi nhiều tín hiệu rõ ràng, đâu là bước tiến khoảng trống cần lấp đầy, và quan trọng nhất - phải đổi mới thế nào để xây dựng nền giáo dục học thật, thi thật và nhân tài thật.

Những điểm sáng từ đổi mới đến thực chất

Điểm sáng đầu tiên là sự thay đổi trong cách đánh giá. Nếu trước đây đề thi chủ yếu kiểm tra trí nhớ, thì năm nay, ở các môn Toán, Tiếng Anh, Vật lý, Hóa học, Sinh học, Giáo dục kinh tế và pháp luật…, nhiều câu hỏi gắn với tình huống thực tiễn, yêu cầu học sinh hiểu bản chất, tư duy logic và vận dụng kiến thức linh hoạt. Không còn “học thuộc” là đủ, học sinh phải rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề; giáo viên chuyển từ “giảng giải” sang “hướng dẫn, khơi gợi tư duy”.

Đề thi không bám sách giáo khoa, phần trắc nghiệm bổ sung dạng đúng/sai và trả lời ngắn. Môn Ngữ văn không sử dụng ngữ liệu từ bất kỳ sách giáo khoa nào, tăng cường đọc hiểu và nghị luận xã hội, chạm tới chính kiến, tình cảm của thế hệ trẻ với vận hội đất nước. Đề thi ngoại ngữ đánh giá cả năng lực sử dụng ngôn ngữ. Đây là bước chuyển phù hợp với tinh thần Chương trình GDPT 2018 và mô hình “một chương trình - nhiều sách giáo khoa”.

Điểm sáng thứ hai là kết quả thi phản ánh rõ tính phân hóa: điểm trung bình giảm từ 6,75 (năm 2024) xuống còn 6,17, nhưng số điểm 10 tăng mạnh từ 10.878 lên 15.331. Đề thi đã phân loại tốt, giúp các cơ sở đào tạo đại học - cao đẳng tuyển sinh chính xác hơn, hạn chế tình trạng “lọt lưới” hoặc “thiếu nguồn”. Đề thi đảm bảo cho những học sinh giỏi thực sự có điều kiện phát huy và tỏa sáng.

Sau bài thi Toán và Ngoại ngữ, dư luận xã hội và học sinh dự thi bức xúc cho rằng đề thi quá khó, vượt chuẩn yêu cầu cần đạt. Chẳng hạn, môn Ngoại ngữ có câu hỏi vượt chuẩn bậc B1, tương đương B2 hoặc C1. Tuy nhiên, kết quả thi cho thấy có tới 513 điểm 10 môn Toán và 141 điểm 10 môn Tiếng Anh. Phổ điểm môn Tiếng Anh rất chuẩn, chỉ một đỉnh (5,3 điểm) và phân bố đều hai bên đỉnh, trong khi những năm trước phổ điểm môn này thường có hai đỉnh.

Một điểm sáng đáng chú ý nữa là hướng tới cá nhân hóa. Thí sinh thi 4 môn, gồm 2 môn bắt buộc (Toán, Ngữ văn) và 2 môn tự chọn trong số 8 môn: Ngoại ngữ, Vật lý, Hóa học, Sinh học, Tin học, Công nghệ, Lịch sử, Địa lý, Giáo dục kinh tế và pháp luật. Cách lựa chọn này sát hơn với năng lực, sở trường và định hướng nghề nghiệp của từng học sinh. Khác với trước đây, nhiều em dù không sử dụng ngoại ngữ trong xét tuyển vẫn phải thi, hoặc không định hướng khối B00 nhưng vẫn phải làm bài Hóa và Sinh khi chọn tổ hợp Khoa học tự nhiên.

Đồng thời, kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 thực hiện mục tiêu “3 trong 1”: xét tốt nghiệp, cung cấp dữ liệu tuyển sinh cho các trường đại học, cao đẳng và làm căn cứ đánh giá chất lượng dạy - học. Điểm xét tốt nghiệp được tính 50% từ học bạ 3 năm THPT. Các trường đại học không xét tuyển sớm và nếu xét tuyển bằng điểm học bạ THPT thì phải có điểm học kỳ II lớp 12. Điều này buộc học sinh phải nỗ lực ngay từ lớp 10 và duy trì đến cuối lớp 12.

Việc dạy - học và thi trở nên thực chất hơn, không “lơ là” khi đã biết đỗ đại học sớm. Nếu nhà trường tư vấn đúng môn thi theo năng lực, tổ chức dạy - học và kiểm tra đánh giá bám sát yêu cầu Chương trình GDPT 2018, học sinh sẽ đạt kết quả tốt, trường và địa phương có thể cải thiện thứ hạng so với năm 2024. Ngược lại, nếu tư vấn và tổ chức dạy học chưa đáp ứng yêu cầu mới, kết quả sẽ giảm.

Công tác tổ chức thi cho thấy bước tiến trong chuyển đổi số. Đăng ký dự thi trực tuyến toàn quốc giúp tiết kiệm thời gian, giảm sai sót; hệ thống mã hóa đề thi được nâng cao bảo mật. Việc công bố đầy đủ phổ điểm, trung vị, độ lệch chuẩn, bách phân vị, so sánh liên tỉnh… thể hiện tính minh bạch, khoa học, giúp xã hội nhìn nhận kết quả dựa trên dữ liệu khách quan thay vì cảm tính.

Cuối cùng, kỳ thi đã cung cấp bức tranh trung thực về chất lượng dạy - học sau vài năm triển khai chương trình mới. Nhiều học sinh lúng túng trước bài toán thực tiễn, câu hỏi liên môn, cho thấy vẫn tồn tại khoảng cách giữa cách dạy hiện nay và yêu cầu cần đạt của Chương trình GDPT 2018 mà đề thi đã đặt ra. Từ dữ liệu này, Bộ GD&ĐT và các trường có cơ sở để rà soát lại sách giáo khoa, cải tiến phương pháp giảng dạy, điều chỉnh kiểm tra - đánh giá, đảm bảo chương trình mới được thực thi đúng hướng.

Học sinh THPT tại TPHCM trong một buổi trải nghiệm môi trường học tập tại Trường Đại học Quốc tế (Đại học Quốc gia TPHCM). Ảnh: Bùi Diễn

11 địa phương tăng hạng và giảm hạng mạnh

Để đánh giá mức độ ảnh hưởng của cách thức thi mới và chương trình thi mới đối với các địa phương, chúng tôi tiếp tục duy trì đối sánh với 63 địa phương như trước, đồng thời so sánh thứ hạng giữa hai năm 2024 và 2025.

Kết quả đối sánh cho thấy có 11 địa phương tăng hạng rõ rệt, đồng thời cũng có 11 địa phương khác giảm hạng đáng kể. Điều đáng chú ý là cơ hội tăng hạng không chỉ đến với các địa phương vùng khó - nhờ không thi ngoại ngữ và lựa chọn hai môn thi phù hợp với sở trường mà còn xuất hiện ở những địa phương vốn có điều kiện thuận lợi như Hà Nội, Huế, Hưng Yên.

Ngược lại, một số địa phương từng có thứ hạng cao trong các năm trước lại ghi nhận sự sụt giảm, điển hình như Đà Nẵng, Lâm Đồng, Vĩnh Long. Điều này cho thấy sự thay đổi trong phương thức thi đã tạo ra sự dịch chuyển đáng kể trong bảng xếp hạng, phản ánh mức độ thích ứng và hiệu quả triển khai Chương trình GDPT 2018 tại từng địa phương.

Những bất cập cần sớm khắc phục

Dù mang nhiều điểm mới tích cực, Kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 vẫn bộc lộ một số vấn đề cần được xử lý.

Thứ nhất, kết quả ở nhiều môn còn thấp. Môn Toán có điểm trung bình chỉ 4,78; Tiếng Anh 5,38; Sinh học 5,78. Tỷ lệ thí sinh dưới trung bình ở một số môn lên tới 30 - 56%. Đáng chú ý, có môn vừa xuất hiện nhiều điểm 10, vừa có điểm trung bình thấp, phản ánh sự phân hóa chưa thực sự hợp lý hoặc đề thi chưa cân đối với mặt bằng chung.

Thứ hai, mất cân đối trong lựa chọn tổ hợp thi. Năm nay, tổ hợp Khoa học xã hội tiếp tục chiếm ưu thế, trong khi tổ hợp Khoa học tự nhiên sụt giảm mạnh. Đặc biệt, môn Sinh học chỉ còn chưa tới 70 nghìn học sinh đăng ký (tương đương 6%). Nhiều thí sinh chọn tổ hợp “dễ kiếm điểm” thay vì dựa trên năng lực hoặc định hướng nghề nghiệp, kéo theo nguy cơ thiếu hụt nhân lực cho các ngành kỹ thuật, công nghệ và STEM.

Nguyên nhân một phần xuất phát từ điều kiện dạy học chưa đồng đều. Tại nhiều vùng sâu, vùng xa, giáo viên tin học, công nghệ, ngoại ngữ còn thiếu; phòng thí nghiệm hạn chế; thiết bị giảng dạy cũ kỹ. Học sinh ngại chọn các môn này vì thiếu nền tảng học tập vững chắc.

Thứ ba, đánh giá học bạ THPT còn thiếu nhất quán. Việc sử dụng điểm học bạ để xét tốt nghiệp là một hướng đi đúng, tuy nhiên, một số trường lại “nới tay” trong việc cho điểm, khiến học bạ không phản ánh đúng thực lực của học sinh. Hiện chưa có cơ chế kiểm tra chéo hoặc tiêu chí chuẩn hóa, dẫn đến hoài nghi về tính công bằng khi kết hợp học bạ với điểm thi.

Nguồn: Dữ liệu của Bộ GD&ĐT công bố, tính toán của tác giả

Cần đổi mới dạy học và thi cử thế nào?

Để kỳ thi tốt nghiệp THPT thực sự trở thành động lực cải thiện chất lượng giáo dục, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp.

Một là, nâng cao chất lượng dạy - học và thu hẹp khoảng cách vùng miền. Chất lượng trong nhà trường phải là điểm khởi đầu; giáo viên cần được bồi dưỡng thường xuyên về phương pháp phát triển năng lực, tổ chức lớp học tích cực, đánh giá thực chất. Các trường cần phân tích kết quả thi từng môn, chỉ ra lỗ hổng kiến thức để điều chỉnh nội dung giảng dạy và đề kiểm tra.

Đặc biệt, các môn Tin học, Công nghệ, Khoa học tự nhiên cần được đầu tư đồng bộ về nhân lực và cơ sở vật chất. Việc tổ chức học hai buổi/ngày kết hợp trải nghiệm, STEM, hướng nghiệp sẽ giúp học sinh gắn việc học với thực tiễn - yếu tố then chốt để “học thật”.

Hai là, hoàn thiện đề thi và ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa. Bộ GD&ĐT cần xây dựng ngân hàng đề thi chuẩn hóa, phân loại theo mức độ nhận thức và vùng năng lực, nhằm đánh giá đúng thực chất trình độ học sinh. Việc ứng dụng công nghệ để sinh đề theo vùng năng lực sẽ hạn chế tình trạng học tủ, đồng thời giúp phân loại học sinh chính xác hơn.

Ba là, chuẩn hóa và số hóa học bạ. Cần xây dựng khung đánh giá thống nhất toàn quốc, kết hợp giữa điểm kiểm tra định kỳ, dự án học tập và sản phẩm nghiên cứu. Việc số hóa học bạ giúp theo dõi, đối chiếu thuận tiện, tránh tình trạng “nới tay” trong chấm điểm. Có thể thí điểm xét tốt nghiệp linh hoạt bằng điểm thi hoặc kết hợp điểm thi - học bạ, cho phép học sinh lựa chọn phương thức phù hợp.

Bốn là, đẩy mạnh chuyển đổi số trong thi cử. Hướng tới tổ chức thi trên máy tính từ năm 2027, cần đầu tư hạ tầng công nghệ thông tin, đặc biệt ở các vùng khó khăn, bắt đầu từ những môn có ít thí sinh để rút kinh nghiệm. Thi trên máy tính sẽ tăng tính minh bạch, đồng thời hỗ trợ phân tích dữ liệu phục vụ công tác đổi mới.

Năm là, thay đổi tư duy từ “thi để tốt nghiệp” sang “thi để phát triển người học”. Kỳ thi cần được xem là cơ hội để học sinh thể hiện năng lực, khơi gợi khát vọng và định hướng nghề nghiệp. Sự vươn lên của Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa vào nhóm dẫn đầu cùng với Hà Nội, Hải Phòng, TPHCM cho thấy đổi mới thi và chương trình GDPT đã góp phần thu hẹp chênh lệch vùng miền.

Năm 2025 ghi nhận 9 thủ khoa đạt 30/30 điểm ở các tổ hợp xét tuyển đại học. Nổi bật là Trần Xuân Đam (THPT Mỹ Lộc, Nam Định cũ) với thành tích gần tuyệt đối ở 4 môn: Toán 10, Vật lí 10, Hóa học 9,75, Ngữ văn 9,25. Thành tích này không chỉ đến từ năng lực cá nhân mà còn là minh chứng cho tinh thần tự học và học để trưởng thành.

Hồ Sĩ Anh